ماساژ درمانی در طب سنتی: انواع، فواید، ملاحظات + ویدیو

ماساژ درمانی در طب سنتی ایرانی

ماساژ درمانی در طب سنتی یکی از بهترین اقدامات دستی و روش های کمک-درمانی برای بهبود شخص بیمار بی شمار می رود.

گاهی اوقات فرد به دلائلی امکان انجام فعالیت های ورزشی را ندارد و لازم است شخص دیگری اقدامات دستی را برای او انجام دهد که همان ماساژ، مشت و مال و دلاكی است.

ورزش به صورت فعالانه و توسط خود شخص انجام داده می شود اما ماساژ به صورت منفعلانه روی فرد انجام می شود.

ماساژ و ورزش هر دو مورد نیاز بدن هستند اما جالب است بدانید که ورزش به طور کامل جای ماساژ را نمی گیرد.

در قدیم به ماساژ دلك گفته می شد. در منابع فارسی از مشت و مال و مالش نیز برای اشاره به ماساژ استفاده می شود.

واژه های دیگری مانند تدهین که از دُهن به معنی روغن می آید و به معنی روغن مالی بدن است و تمریخ که مالیدن بدن با محلول های غیر روغنیست نیز استفاده می شوند.

آبزن نیز غوطه ور شدن در وان آب با عصاره ها و اسانس ها و مالیدن آن به بدن است.  

از واژه ی غمز نیز در منابع طب سنتی استفاده می شده است که معنی خاص تری دارد.

غمز واژه ای تخصصی است که به معنی فشار دادن نقاط خاص و آزاد کردن برخی از انسدادها و یا رگ گیریست. در واقع غمز نوعی ماساژ برای آزاد کردن مسیرهای عصبی است.

ماساژ ایرانی و یا همان دلک و غمز یکی از قدیمی ترین، قوی ترین، اصولی ترین و علمی ترین ماساژها در دنیاست.  

ماساژ درمانی در طب سنتی: نقش ماساژ در سلامتی

ماساژ به سرزندگی و نشاط فرد کمک میکند.

در درمان بسیاری از بیماری ها تجویز ماساژ و بادکش بسیار مناسب تر از اقدامات تهاجمی مانند زالو، حجامت و یا فصد است و بهتر است قبل از تجویز آنها از ماساژ بهره برد.

درمان تنها به استفاده از داروها محدود نمی شود. درمان مجموعه ای از اقدامات در جهت اصلاح سبک زندگی مانند اصلاح رژیم غذایی و ماساژ و ورزش می باشد. درغیر اینصورت درمان موقتی خواهد بود.

این یک حقیقت بلاانكار در طب سنتی است که بعضی از مواد زائد از طریق ماساژ دفع می شوند.

به کمک ماساژ می توان مواد غلیظ شده در بدن را تحلیل برد.

این باور که ماساژ یک درمان تسکینی است و تنها علامت ها را به طور موقتی از بین می برد باور درستی نیست، بلکه ماساژ می تواند با بهبود خونرسانی و کاهش رطوبات بدن و از بین بردن علت به صورت ریشه ای به درمان بیماری ها کمک کند.

متاسفانه این خدمات از پوشش بیمه ای برخوردار نیستند، با این حال باید بدانید ماساژ یک عمل فانتزی نیست بلکه مانند ورزش حتی برای افراد سالم بسیار لازم و مورد توصیه است.

ماساژ درمانی در طب سنتی: شباهت های ماساژ با ورزش

هر دو برای همه ی افراد، سالم یا بیمار، مفیدند.

هر دو به تقویت حرارت غریزی بدن کمک می کنند (مخصوصا برای افرادی که نمی توانند ورزش کنند). تقویت حرارت غریزی بدن باعث ایجاد شادابی جسمی و روانی می گردد.

هر دو باعث کاهش رطوبت های زائد در بدن می شوند.

هر دو باعث تقویت عضلات، تاندون ها و اعصاب بدن می شوند.

هر دو باعث گرم شدن بدن می شوند بنابراین سرد مزاج ها نفع بیشتری از ماساژ و ورزش می برند.

هر دو باعث تحلیل بردن ریاح (بادها و یا نفخ ها) در بدن می شوند که خود عامل ایجاد دردها در بدن هستند.

هر دو می توانند به حجم دهی به قسمت هایی از بدن که لاغر هستند و یا کوچک کردن موضع هایی که چاق هستند منجر شوند.

ماساژ درمانی در طب سنتی: فواید اختصاصی ماساژ

گاهی اوقات بادها، نفخها (اصطلاحاً ریح – ریاح) تنها به کمک ماساژ تحلیل می روند. دردهای مهاجر در بدن، که به طور مثال یك بار سمت راست یك بار سمت چپ یك بار به سمت سر حرکت می کنند، نیز به دلیل وجود همین ریاح ایجاد می شوند. 

گاهی قصد داریم تا مواد صالحه یا مواد غذایی را به یک عضوی از بدن برسانیم. به طور مثال فردی را درنظر بگیرید که دچار شکستگی استخوان دست شده است و دست او برای مدتی در گچ بوده است و دچار آتروفی یا لاغری شده است. با کمک ماساژ می توان مواد غذایی و خون کافی را به این قسمت از بدن رساند تا حجم و توان عضله به میزان سابق برگردد.

همانطور که بعد از بسیاری از جراحی های ارتوپدی فیزیوتراپی به بیمار توصیه میشود انجام ماساژ نیز بسیار مورد توصیه است و گاهی اهمیت آن از انجام فیزیوتراپی مهم تر است.

برطرف کردن انسدادات موضعی یکی دیگر از فواید ماساژ می باشد. به طور مثال ماساژ شکم، حول ناف و در جهت عقربه های ساعت، برای روده ها و کاهش نفخ و سیستم گوارش بسیار مفید است.

بعد از انجام برخی جراحی ها مانند تخلیه سینه و یا غدد لنفاوی زیربغل بر اثر سرطان سینه، که باعث ایجاد رطوبت در دست ها می گردد، می توان به کمک ماساژ دست ها انسدادات، رطوبت ها، و تورم را رفع کرده و به کنترل درد بیمار کمک کرد.

دردها، واریس و ورم هایی که در پا ایجاد می شوند نیز با کمک ماساژ قابل درمان هستند. به طور مثال در بیماری هایی مانند ترومبوز سیاهرگی عمقی (به انگلیسی: Deep vein thrombosis  و یا DVT) نیز می توان به رفع انسدادها کمک کرد. البته در مرحله حاد بیماری، بیمار حتما به پزشک متخصص ارجاع داده می شود و بعد از درمان کامل بیمار می توان از ماساژ برای رفع تورمی که بر اثر تجمع مواد غلیط و چسبنده ایجاد شده اند کمک گرفت.

یکی دیگر از فواید ماساژ انتقال مواد از جایی از بدن به جای دیگر بدون نیاز به انجام حجامت است. گاهی اوقات می خواهیم ماده ای را یا تمركز بدن را از جایی به جای دیگر در بدن منتقل کنیم و یا تمركز روانی و قوه مدبره فرد را از نقطه ای در بدن به نقطه ی  دیگری معطوف کنیم.

به طور مثال شخصی دچار تجمع مواد زائد در قسمتی از بدن مانند سر می شود. وقتی شخصی دچار سردرد امتلائی می شود، احساس فشار و ضربان در سر دارد و چشمان او قرمز و پف آلوده می شود می توان با کمک ماساژ پا تجمع مواد در سر را کاهش داد.

در بسیاری از مواقع پس از انجام ماساژ شخص نیاز به تخلیه مثانه خود دارد. این به این معناست که به دلیل فعل و انفعالاتی در بدن، بدن نیاز دارد تا مواد زائد را از طریقی دفع کند، در این مواقع ادرار معمولا رنگ تیره تری نیز دارد که به معنی دفع مواد زاید و مانده در بدن است.

بنابراین پس از ماساژ تغییر ماهیت دفعیات بدن، یعنی پر رنگ تر شدن آنها و یا بوی تند آن، امری طبیعیست و نشانه ی موفقیت ماساژ در دفع مواد زائد از طریق مسیرهای طبیعی دفع در بدن است.

یکی دیگر از اختصاصات ماساژ رساندن اثر یک دارو یا روغن به یک عضو خاص است. گاهی پزشک تصمیم می گیرد تا دارو را به صورت خوراکی تجویز نکند تا اثر دارو در تمام بدن پخش نشود بلکه تنها قصد دارد تا اثر دارو به یک موضع خاص برسد، به این منظور می توان از ماساژ بهره گرفت. به طور مثال با روغن مالی شکم با روغنی گرم مثل بابونه معده را گرم میکند. با استفاده از روغن هایی مثل سیاهدانه، ابوخلسا یا بادام تلخ می توان اسپاسم یا گرفتگی یک عضله ی خاص را برطرف کرد.

تصور کنید مزاج کل بدن فردی گرم است اما معده ی او دچار سردی شده است. بنابراین اگر این شخص از دمنوش های گرمی همچون بابونه برای گرم کردن معده استفاده کند ممکن است به علت بالا رفتن حرارت کلی بدن دچار مشکلاتی شود. اما اگر به صورت موضعی تنها روغن بابونه را روی شکم خود بمالد تنها موضع مورد نظر از خواص این گیاه منتفع خواهد شد.

یا شخصی اگر دچار آسم و اسپاسم مجاری هوایی باشد می تواند روغن بابونه را روی قفسه ی سینه، پشت قفسه سینه و یا گلوی خود بمالد (اینکار اگر با بادکش همراه باشد بسیار موثرتر خواهد بود).

تقویت عضلات، تاندون ها و اعصاب در یک عضو خاص در ورزشکاران نیز از فواید ماساژ است که می تواند تاثیر بسزایی در موفقیت آنها داشته باشد.

ماساژ درمانی در طب سنتی: اهداف ماساژ

ماساژ غیر اصولی می تواند به بدن آسیب بزند. ماساژ سلیقه ای و انتخابی نیست.

برخی ماساژها باعث چاقی و برخی باعث لاغری می شوند. برخی ماساژ ها اندام ها را نرم، سست و ریلکس می کنند و برخی دیگر باعث تقویت و سفتی عضلات می شوند.

همانطور که همه اجسام و پدیده های اطراف ما مزاج دارند ماساژ نیز مزاج دارد. ماساژهای تند و سریع مزاج گرمی دارند و ماساژهای آرامش بخش حرارت کمتری دارند. بنابراین تطبیق نوع ماساژ با مزاج هر شخص بسیار مهم است.

ماساژ آداب، انواع و احتیاطاتی دارد. تنها پزشک با توجه به شرح حال بیمار و بیماری های او و اشراف بر وضعیت سلامت او صلاحیت دارد تا بهترین نوع ماساژ را برای بیمار تجویز کند. اینکه آیا بیمار نیاز به ماساژ دارد یا نه، و اگر نیاز دارد چه نوع ماساژی با چه مدت و قدرتی، با چه سرعتی و با چه وسیله و یا روغنی تنها توسط پزشک مشخص می شود.

ماساژ درمانی در طب سنتی: انواع تقسیم بندی ماساژ ها

ماساژ از نظر قدرت، سرعت، مدت، وسیله ای که با آن ماساژ داده می شود و موادی که از آن استفاده می شود تقسیم بندی های مختلفی دارد.

مدت ماساژ: ماساژ می تواند طولانی مدت باشد مثلا به مدت 1 ساعت و چندبار در هفته و یا می تواند کوتاه مدت باشد و یا معتدل،  نه خیلی کوتاه و نه خیلی بلند مدت باشد.

قدرت ماساژ: ماساژ صُلب به معنی قوی و سخت و لَیِن به معنی نرم و ملایم و ماساژ بینابین این دو یعنی ماساژ معتدل است.

سرعت ماساژ: سرعت ماساژ می تواند زیاد، کم و یا معتدل باشد.

وسیله ی ماساژ: برای انجام ماساژ، باتوجه به نیاز فرد و هدف ماساژ، می توان از وسایل مختلفی استفاده کرد. مثلا پارچه هایی که برای انجام ماساژ استفاده می شوند برخی زمخت و سفت و برخی ملایم و نرم هستند.

مواد مورد استفاده در ماساژ: مواد مختلفی برای ماساژ استفاده می شود مانند انواع روغن ها با مزاج های مختلف که متناسب با مزاج فرد و هدف ماساژ مورد استفاده قرار میگیرند.

ماساژ درمانی در طب سنتی: انواع ماساژ و کاربرد آنها

ماساژ درمانی در طب سنتی؛ ماساژ صلب و لین: ماساژ سخت یا صلب بدن را قوی می کند و مناسب ورزشکارانیست که می خواهند بدنشان قوی شود و یا آماده ی مسابقات شوند و یا افرادی که بدن آنها سست شده است و نیاز دارند تا بدنشان قوی شود، و یا افرادی که دچار شکستگی شده اند و برای توانبخشی نیاز به ماساژ صلب دارند. به طور کلی این نوع ماساژ بیشتر برای افراد عضلانی تجویز می شود.

ماساژ لین یا نرم بدن را شل و سست می کند و مناسب افرادیست که دچار اسپاسم هستند، افرادی که مزاج خشک دارند، لاغر هستند، خشکی مفصل دارند و به طور مداوم دچار اسپاسم می شوند. این ماساژ از نظر قدرت باید ملایم باشد. گاهی اوقات تحت عنوان ماساژ ریلکسی از آن نام برده می شود.

ماساژ صلب عضو را قوی می کند و ماساژ لین عضو را متخلخل و نرم می کند و انقباضات را از بین می برد.

ماساژ درمانی در طب سنتی؛ ماساژ های طولانی یا کوتاه مدت: همانطور که ورزش های طولانی مدت باعث تحلیل رفتن و لاغری می شود دلک و ماساژ طولانی مدت نیز باعث لاغری می شود. افرادی که برای لاغری از ماساژ استفاده می کنند باید ماساژ های یک ساعته و مکرر دریافت کنند.

و برعکس، ماساژ های کوتاه مانند ماساژهای لین می تواند باعث سستی و نرمی و ریلکس شدن عضلات بدن شود.

ماساژهای معتدل نیز به تقویت عضلات کمک می کند و برای اکثر افراد مناسب است و منجر به فربهی شخص می شود.

ماساژ درمانی در طب سنتی؛ ماساژ های سریع و یا کند: مالش های سریع مانند ورزش های سریع حرارت بدن را بالا میبرد. مثلا برای از بین بردن سردی در پاهای بیمار از ماساژهای سریع ولی کوتاه مدت استفاده می کنیم تا آن موضع گرم شود. اگر ماساژ سریع در طولانی مدت استفاده شود با افزایش حرارت و از بین بردن رطوبت قدرت تحلیل برندگی آن افزایش پیدا میکند.

ماساژ کند نیز آرام کننده و ریلکس کننده است.

ماساژ درمانی در طب سنتی؛ ماساژ خشن با وسایل خشن: استفاده از پارچه ها یا سنگ هایی که سطح آن کمی زبر و خشن باشد و یا بافت زبری داشته باشد عضو را بیشتر تحریک می کند، عضو را تقویت می کند و باعث بهبود خونرسانی و حتی حجم آوری می شود. اما اگر این نوع ماساژ طولانی مدت باشد باز هم منجر به تحلیل برندگی اعضا می شود.

ماساژهایی که با وسایل نرم انجام میشود باعث بهبود گردش خون سطحی عضو می شود و بیشتر در مناطق حساس بدن مانند صورت استفاده می شود که باعث از بین رفتن لک ها و حجم آوری آن نیز می شود.

ماساژ درمانی در طب سنتی؛ ماساژ با روغن های سرد و یا گرم: مواد مورد استفاده در ماساژ نیز به دو دسته ی سرد و گرم تقسیم می شوند. روغن های گرم مثل بابونه، سیاهدانه، خرزهره، بادام تلخ، کنجد، سیر، زنجبیل،ابوخلسا، و سقز معمولا برای سرد مزاجان و یا گرم کردن موضعی که مستعد سردیست در گرم مزاجان استفاده می شود.

در صورتی که قصد دارید از روغن های گرم در گرم مزاجان برای گرم کردن یک موضع خاص استفاده کنید باید حتما قبل از استفاده مطمئن شوید که فرد به آن حساسیت نداشته باشد. در صورتی که در قسمتی از پوست آن را امتحان کنید و دچار قرمزی و یا خارش شوید به آن حساسیت دارید. حساسیت  ها معمولا در گرم مزاجان اتفاق می افتد اما سرد مزاجان نیز بهتر است احتیاط کنند.

روغن های سرد مانند روغن بنفشه، گشنیز، خیار، و نیلوفر،‌ معمولا برای گرم مزاجان و برای زیبایی، حجم دهی، نرم کنندگی و رطوبت بخشی پوست های خشک استفاده می شود.

ماساژ درمانی در طب سنتی: نکاتی در مورد انواع ماساژ

دلک دو نوع دارد: دلك استعداد و دلك استرداد. زمانی که فرد قصد انجام حرکات ورزشی دارد از دلک استعداد استفاده می کند تا بدن او به اصطلاح گرم شود و زمانی که فرد از ورزش فارغ می شود از دلک استرداد یعنی برگشتن به حالت عادی و خنك كردن بدن استفاده می کند.

دلک استعداد یعنی مستعد کردن و یا آماده کردن فرد برای ورزش و دلک استرداد یعنی برگشت دادن شخص از حالت ورزش به حالت استراحت.

اصل تدریج در انجام ماساژ را نباید فراموش کرد. در ابتدا ماساژ را با شدت کم آغاز میکنیم و در انتها نیز شدت ماساژ را کم میکنیم.

برای مزاجهای خشک که معمولا لاغر هستن ماساژ های ملین، کوتاه مدت با وسایل نرم مناسب تر هستند.

برای افراد تنومند و عضلانی که رطوبت بیشتری در بدن دارند ماساژ های سنگین، قوی و با وسایل خشن مناسب تر است.

از آنجایی که ماساژ بدن را به سمت گرمی و خشکی می برد بیشترین نیاز به ماساژ را به ترتیب سرد و ترها، سپس گرم و ترها، و بعد از آن سرد و خشک ها و در نهایت گرم و خشک ها دارند.

در افراد با مزاج خشک رویکرد ماساژ باید نرم کنندگی بدن، برای رطوبتی ها لاغر کنندگی و دفع مواد زائد و در سرد مزاجان تقویت عضلات باشد.

ماساژ درمانی در طب سنتی: ماساژ برای گروه های خاص

زنان باردار می تواند از ماساژ بارداری بهره ببرند. در ماساژ بارداری معمولا اندام ماساژ داده میشوند که باعث بهبود حال عمومی مادر و کاهش تهوع خواهند شد.

به طور کلی ورزش ملایم و ماساژ به مادران باردار توصیه می شود مگر اینکه تهدید به سقط وجود داشته باشد که در اینصورت مادر نیاز به استراحت مطلق دارد. در غیراینصورت افراد باردار می توانند هفته ای یکبار از خدمات ماساژ بهره ببرند. این ماساژ بیشتر بر اندام ها متمرکز است و تا حد کمی روی ستون فقرات و گردن و کمی کمر، چراکه اعصاب مناطق تحتانی به اعصاب ناحیه رحم مرتبط است و در موارد بسیار نادر ممکن است تهدیدی برای جنین باشد.

ماساژ در این دوران باعث تنظیم گردش خون و انحراف قوه ی مدبره از مغز و گوارش و باعث آرامش مادر می شود.

نوزادان را نیز می توان ماساژ داد. ماساژ اطراف ستون فقرات، سرشانه ها و پشت گوش های نوزاد او را آرام میکند. ماساژ روی شکم نوزاد باعث رفع یبوست او می شود و به دفع مدفوع کمک میکند. ماساژ مثانه نیز به دفع راحتتر ادرار کمک میکند. سیستم دفعی و هضمی نوزاد هنوز کامل نشده است و ماساژ به تکامل سیستم دفعی نوزاد کمک میکند.

افراد یائسه نیز می توانند نفع زیادی از ماساژ ببرند.  ماساژ در این افراد به باز شدن منافذ پوستی و رفع گرگرفتگی کمک میکند. بانوان یائسه نه تنها می توانند ورزش کنند و از ماساژ استفاده کنند بلکه بهتر است از روغن مالی داخل حمام نیز غافل نشوند. از آنجایی که در زنان یائسه دیگر مواد زائد بدن از طریق قاعدگی دفع نمی شود می توانند از طریق ماساژ و ورزش به دفع مواد زائد در بدن خود کمک کنند.

ماساژ در سالمندان نیز بسیار مورد توصیه و ضروری است. در سالمندان بدن روبه سردی و خشکی می رود. ماساژ نرم کننده، لین و کوتاه مدت برای این افراد بسیار مناسب است. در برخی از سالمندان که دچار پف آلودگی هستند نیز برای تحلیل بردن رطوبت های زائد از ماساژهایی با شدت کمی بیشتر بهره برد.

در بیماری های خاص مانند ام اس، سرطان و دیابت نیز ماساژ می تواند به بهبود شرایط بیمار کمک شایانی کند.

در برخی از تحقیقات مشخص شده است که ماساژ می تواند با تاثیر بر متابولیسم بدن در کاهش قند خون موثر باشد. ماساژ با افزایش خونرسانی در درمان زخم پای دیابتی نیز کمک کننده است.  

ماساژ با تقویت عضلات و اعصاب به بهبود حرکت در بیماران مبتلا به ام اس و سایر بیماری های حرکتی مانند فلج مغزی کمک میکند.

در بیماران مبتلا به سرطان در کنار درمان های اصلی همچون شیمی درمانی ماساژ نیز می تواند به بالا بردن کیفیت زندگی و بالا بردن قوای بدن کمک کند.

ماساژ با رویکرد زیبایی برای حجم آوری صورت، باسن، سینه ها با روغن های خاص مانند روغن کدو نیز انجام می شود. ماساژ صورت برای بهبود کیفیت پوست صورت، افزایش خونرسانی و رطوبت پوست صورت، پاکسازی، از بین بردن چروک و لک های پوستی مناسب است.

طبق یک قاعده ی کلی انجام ماساژ با رعایت نکات مزاجی می تواند تاثیر بسیاری در بهبود بیماری ها و کیفیت زندگی داشته باشد.

همه ی این موارد باید در کنار رعایت اصول مزاجی، سبک زندگی متناسب با مزاج و شش اصل ضروری باشد.