سردرد و انواع آن از دیدگاه طب سنتی ایرانی

سردرد و انواع آن  از دیدگاه طب سنتی ایرانی

سردرد (که در قدیم صداع نامیده می شد) یا به علت خروج وضعیت مزاجی مغز یا بدن از حالت طبیعی (سوء مزاج) و یا به دلیل ضربه و آسیب به سر و مغز (تفرق اتصال یعنی جدا شدگی اجزا و اتصالات عضو و بافت) اتفاق می افتد.

تمام اجزای سر (پوست، استخوان، عضلات، پرده روی مغز یا همان مننژ) به جزء بافت مغز همه دارای حس قوی درد هستند، اما بافت سست مغز هیچ حس دردی ندارد؛ به همین دلیل جراحان می توانند با ایجاد بی حسی موضعی، بافت مغز را هنگام هوشیاری بیمار تحت عمل جراحی قرار دهند.

در تقسیم بندی اولیه حکما بیست نوع سردرد بنابر علت و درمانش طبقه شده است که هر یک از آنها نیز زیر مجموعه هایی دارد. سردردها به انواع و اقسام ساده (مثلا ناشی از گرم و سرد شدن مزاج)، مادی (مثلا ناشی از افزایش برخی مواد در بدن همچون سودا یا صفرا)، مشارکتی (مثلا سردرد به دنبال مشکلات معده)، سردرد به علت ضعف و قوت زیاد مغز، سردرد ناشی از خشکی مغز، سردرد به دلیل مننژیت، التهاب و عفونت بافت مغز، سردرد ناشی از ضربه و تروما، سردرد به علت خواب طولانی و… تقسیم بندی می شوند که در ادامه این مطلب درباره انواع شایع تر سردرد مطالبی ارائه خواهد شد.

سر درد ساده (صداع ساذج) و انواع آن

همه انسان ها در طول عمر خود گاهی به نوعی به این سردردهای شایع مبتلا می شوند که اکثرا در حد چند دقیقه و ساعت بوده و گاهی در حد چند روز ادامه پیدا می کند. این نوع سردرد دو نوع گرم و سرد دارد که هر یک از آنها می تواند به علت های خارجی یا داخلی ایجاد شوند.

عوامل داخلی معمولا به دنبال خوردن و آشامیدن  ایجاد می شوند. علت های خارجی مانند تابش آفتاب، گرما و سردی هوا و عوامل موضعی هستند که می توانند روی بدن و مغز تاثیر گذاشته و باعث سردرد شوند (یکی از حکمت های استفاده همه مردم در قدیم از کلاه و سر بند نیز همین موضوع بوده است).

سردردهای گرم بر اثر عوامل خارجی

این نوع سردردها هنگام مواجه شدن با گرما (آفتاب، آتش) اتفاق می افتد. ایجاد حرارت در سر (گرم و داغ بودن سر در هنگام لمس یا حس شده توسط خود شخص)، خشکی دهان و گلو و بینی، عدم احساس سنگینی سر، عطش فراوان، تمایل زیاد به نوشیدن آب خنک یا میوه های آبدار مانند هندوانه از جمله علایم این نوع سردرد است.

تماس کمتر با تابش نور آفتاب و حرارت محیط؛ استفاده از کلاه نازک سبک یا چتر محافظ در برابر خورشید؛ کاهش تدریجی دمای بدن مثلا با توقف در مکان خنک، دوش آب خنک یا شستن سر با آب خنک (این امر باید تدریجی باشد نه اینکه ناگهان آب سرد و یخ روی سر داغ ریخته شود) می توانند به درمان این نوع سردرد کمک کند.

همچنین پاشویه و بدن شویه با آب خنک یا کمی ولرم؛ مالیدن روغن گل بنفشه یا گل سرخ و یا روغن کدو و گشنیز به روی سر و صورت و پیشانی یا چکاندن آن ها درون بینی؛ بو کردن مخلوط گلاب و سرکه یا گل نیلوفر؛ خوردن و نوشیدن مواد غذایی خنک معتدل مانند هندوانه، خیار، شربت سکنجبین، خاکشیر، کاهو، ماءالشعیر طبی (آب جوی خیسانده و پخته شده مشابه سوپ و آش جو) در درمان این نوع از سردردها موثر هستند.

غذاهای درست شده با ماش، سبزی های با مزاج خنک به ویژه گشنیز و اسفناج و خرفه (خام یا در آش ها و خورش ها)؛ قرار دادن اسفناج خیسانده شده در یخچال و استفاده از آن به جای پارچه به روی سر؛ استفاده از خیار یا کاهو یا کدو سبز رنده شده یا گل پنیرک و بنفشه در آب خنک و آغشته ساختن پارچه یا اسفنج و قرار دادن آن به روی سر و استراحت در محیط تاریک و آرام ( نور و صدا رابطه مستقیمی با افزایش حرارت بدن و مغز دارد و محیط آرام و تاریک، حرارت مغز را پایین می آورد) از جمله راهکارهای مهم پیشگرانه و درمانی برای این نوع سردرد است.

سردردهای گرم بر اثر عوامل داخلی

بسیاری از این نوع سردردها ریشه در عادت های غلط غذا خوردن دارند. این نوع سردرد به علت خوردن و نوشیدن خوردنی ها یا نوشیدنی های با طبع گرم به وجود می آید.

مسلما افراد با مزاج گرم، مستعدتر بوده و بیشتر از بقیه به این نوع سردرد مبتلا می شوند. برخی از افراد عادت دارند هر روز هنگام طبخ و تناول غذا از فلفل و ادویه های تند استفاده کنند. هرچند ممکن است استفاده از این مواد غذایی برای افراد با مزاج سرد مناسب باشد اما استفاده از آن برای افراد با مزاج گرم خیلی مناسب نیست و می تواند باعث سردرد شود.

البته استفاده فراوان از این مواد حتی برای سردمزاجان نیز توصیه نمی شود و همیشه اصل بر اعتدال است. معمولا غذاها و نوشیدنی هایی که دارای طعم تند، تلخ، شور و شیرین هستند، دارای مزاج گرم بوده، بنابراین استفاده زیاد از نمک، فلفل، ادویه جات خانگی و طعم دهنده ها، پیاز داغ و سرخ کردنی ها باعث افزایش حرارت بدن می شود.

نخستین راه پیشگیری از ابتلا به این نوع سردرد، پرهیز از موارد فوق و غلبه بر نفس و تا حدی استفاده از غذاها و نوشیدنی های با مزاج خنک است. برخی نوشیدنی های گرم هرچند مفید هستند اما استفاده بیش از حد آنها می تواند باعث ایجاد سر درد شود.

امروزه برخی از مردم  با اطلاع یافتن از خاصیت برخی گیاهان، چای های گیاهی مانند دارچین، بابونه، آویشن و سایر دم نوش ها را جایگزین چای سیاه کرده اند. در صورتی که استفاده بیش از حد این چای های گیاهی نیز می تواند باعث بیماری و مثلا ایجاد سردرد شود بنابراین دومین راهکار پیشگیرانه، پرهیز از استفاده بیش از حد چای ها و دم نوش های گیاهی با مزاج گرم است.

سومین راهکار، پیشگیری از مصرف فوری و خودسرانه مسکن ها برای کاهش و التیام سر درد است. مسکن ها درمان علامتی می کنند و باعث می شوند شخص به دنبال علت سردرد نرود و از طرفی برای پزشک نیز مشکل تشخیصی بوجود می آورند و البته دارای عوارضی هم هستند.

بر اساس و استناد گفته های حکیم ارزانی در کتاب «طب اکبری»، استفاده از مخدرها یا مسکن ها برای کاهش سر درد باعث اختلال در دید و عارضه های دیگر حتی مرگ می شود. کدئین و سایر مسکن های امروزی باعث مرگ نمی شوند (مگر در موارد خاص و نادر) اما بدن نسبت به مسکن ها به تدریج عادت پیدا می کند و اثرشان کم شده شخص مجبور است تعداد بیشتری مصرف کند که احتمال عارضه را بالا می برد و کماکان علت هم باقیست. 

استفاده از شربت سکنجبین ملس (شربتی که مقدار سرکه آن بیشتر باشد)، خوردن عناب (خرمای قرمز یا چینی) و تمبر هندی تازه و ملس، کاهو با سکنجبین (طبق سنت ایرانی ها در فصل گرم سال)، خاکشیر، ماء الشعیر طبی، مصرف یک قاشق مربا خودری پودر تخم خیار یا گشنیز یا خرفه روی (بعد) غذا یا محلول در آب و استفاده از گل نیلوفر یا گل پنیرک نیز برای این افراد بسیار مفید است.

گل نیلوفر و گل پنیرک را می توان با آب مخلوط و اندکی آن را شیرین کرد و پس از گذاشتن در یخچال آن را نوشید.

سردردهای سرد بر اثر عوامل خارجی

این سردرد به علت عوامل خارجی مانند باد، بارش برف و باران و معمولا در فصل سرد سال به وجود می آید، مانند شخصی که در معرض برف، باران و وزش باد سرد مخصوصا پس از استحمام و بدون داشتن کلاه قرار می گیرد.

همچنین ممکن است فردی پس از برخاستن از خواب، احساس سردرد کند یا عضله گردنش بگیرد. علت آن سردی شب و خواب است. این سردی ها در هم ضرب شده و سر درد ناشی از سرما را ایجاد کرده اند. بهترین راه در وهله اول پیشگیری از شرایط سرد شامل محیط سرد و نمناک است.

به این افراد توصیه می شود که شب هنگام با روسری یا کلاه بخوابند؛ در معرض سرما قرار نگیرند؛ سرشان سمت شوفاژ یا شومینه قرار بگیرد، شب شیره انگور و صبح عسل و مویز بخورند؛ اصلا آب سرد یا یخ ننوشند؛ از پودر زیره و آویشن روی غذایشان استفاده کنند و یا چای دارچین یا زعفران بنوشند.

بهتر است این افراد روغن سیاه دانه، بابونه، بادام شیرین یا کنجد در بینی بچکانند؛ عطرهای گرم و شیرین ببویند؛ با آویشن یا بابونه بخور دهند؛ کیسه آب گرم یا شن و نمک گرم روی پیشانی و سر قرار دهند (اگر شخص مزاجش تر است بهتر است از نمک و شن داغ و اگر مزاجش خشک است از کیسه آب داغ روی سرش استفاده کند.)؛ همچنین تا حدی زیر تابش نور آفتاب و یا در مجاورت آتش قرار بگیرند.

سردردهای سرد بر اثر عوامل داخلی

این نوع سردرد نیز به علت نوشیدن یا تناول غذاهای با طبع سرد مخصوصا در فصل سرد سال به ویژه در اقلیم های سردسیر و در افراد با مزاج سرد رخ می دهد. این افراد باید از مصرف سردیجات (مثلا خوردنی ها و نوشیدنی های ترش یا آبکی) پرهیز کرده، در صورت تشنگی آب ولرم یا دمای اتاق بنوشند و غذای گرم و با مزاج گرم تناول کنند.

آنها نباید غذای سرد (چه سرد فیزیکی و چه مزاج سرد) بخورند. اگر ایشان قصد استفاده ازغذای سرد داشته باشند، حتی المقدور نباید شب هنگام و نزدیک به زمان خوابشان باشد چون سردی را تشدید می کند.

بهتر است این نوع غذاها را هنگام ظهر استفاده کنند که شرایط گرمی غالب است. بوییدن عطرهای گرم (اصطلاحا شیرین) برای این افراد بسیار خوب است. سایر اقدامات همچون بخور و اقدامات موضعی که در قسمت قبل ذکر شد برای این دسته از بیماران نیز مفید است.

طرز تهیه ماءالشعیر طبی یا طبیعی برای درمان سردرد

این نوشیدنی عالی و مفید از دانه جو تهیه می شود و برای رفع عطش و تشنگی های مقاوم که با مصرف آب برطرف نمی شوند بسیار مفید است؛ همچنین در درمان سردردهای ناشی از گرمی و خشکی به کار می رود.

جو ضمن انرژی بخشی بدن، جزو غذاهای خنک و رطوبت بخش نیز به حساب می آید. همچنین جو و سبوس جو برای رژیم لاغری نیز استفاده می شود.

آب جوی پرک شده یاجوی کامل پخته و له شده (کشک الشعیر) چاق کننده است زیرا مواد غذایی موجود در دانه وارد آب آن  می شود اما اگر جوی کامل در حدی بپزد که باز نشود، خوردن آب پخته آن که همان ماءالشعیر طبی است باعث چاقی نمی شود و نقش رطوبت بخشی دارد؛ بنابراین کسانی که قصد وزن گیری هم دارند می توانند از کشک الشعیربهره ببرند و کسانی که قصد لاغری دارند می توانند از ماءالشعیر طبی استفاده کنند.

برای تهیه این ماء الشعیر نیاز است به میزان یک پیمانه جو، 10 تا 14 پیمانه آب داخل ظرف ریخته و با حرارت ملایم جوشانده شود. حین و پس از پخت باید کف های روی مایع دور ریخته شود. این مایع لزج را می توان خنک کرد و هنگام ناشتا یا سحر مورد استفاده قرار داد. همچنین می توان پارچه ای را نیز به این مایع آغشته کرد و برای کاهش دمای بدن روی سر گذاشت.

گاهی استفاده از جو برای بعضی از افراد سنگین است. اگر فردی مزاجی سرد و معده ای ضعیف دارد می تواند برای کاهش عوارض ناشی از سردی جو، هنگام طبخ سوپ یا آش جو از پودر آویشن یا زیره استفاده کند.

سردرد مادی

گاهی اوقات به دنبال بد خوری و پر خوری، اخلاط بدن بهم می ریزد. صداع ماده، سردردی است كه منشاء اخلاطی (خلطی و ريحی) دارد. هرگاه ماده ای در بدن مانند سودا، صفرا، ریح یا گاز و باد در بدن زیاد شود، ایجاد سر درد و چهار نوع خلط دم، بلغم، سودا و صفرا می کند.

در صورت تمایل می توانید علل، روش های پیشگیری و درمان سردردهای مادی را در مقاله بعدی با عنوان درمان سردردهای مادی: چگونه با سردرد خود مقابله کنیم مطالعه کنید.

به قلم دکتر سید مهدی میرغضنفری؛ پزشک، دکترای تخصصی (PhD) فیزیولوژی، معاون پژوهشی و مدير گروه طب سنتی دانشکده پزشکی و عضو هیئت علمی (دانشیار) دانشگاه علوم پزشکی ارتش، و پژوهشگر طب سنتی ایرانی 

تنظیم و گردآوری دکتر راحله حسنی

این مقاله پیشتر در مجله دنیای سلامت به چاپ رسیده است.