بررسی سردردهای ناشی از میگرن، مننژیت، تروما و …

بررسی انواع سردرد ناشی از میگرن، مننژیت، تروما و …

در این مقاله به سایر انواع سردرد، شامل میگرن، سردرد ناشی از خشکی مغز، سردرد به علت تب، سردرد به دلیل مننژیت، التهاب و عفونت بافت مغز، سردرد ناشی از ضربه و تروما، سردرد به علت خواب طولانی و غیره پرداخته می­ شود.

بر اساس تقسیم­ بندی اولیه حکما، بیش از بیست نوع مختلف سردرد بنا بر علت و درمان آن وجود دارد که در مقالات قبلی سردردهای ساده، مادی و مشارکتی بررسی شدند.

آنچه در ادامه می خوانید شامل علل و درمان سایر انواع سردرد می باشد.

سردردهای یبسی (ناشی از خشكی مزاج)

این نوع سردرد معمولا به دنبال عواملی که در بدن ایجاد خشکی می­کنند، رخ می­دهد؛ به عنوان مثال بعد از تهوع و استفراغ، زیاد بیدار ماندن، استرس­های زیاد، سکونت در مناطق گرم و خشک کوهستانی یا بیابانی مخصوصا در فصول گرم سال، سفر به مناطق گرم و خشک یا سرد و خشک، همین طور غم و اضطراب زیاد می­تواند به تدریج مزاج بدن و مغز را به سمت خشکی ببرد.

ورزش زیاد و بیش از حد، حجامت یا فصد زیاد، زیاده­روی در عمل زناشویی، استفاده زیاد از داروهای مدر و عادت ماهیانه طولانی مدت و با حجم زیاد هم می­توانند خشکی به دنبال داشته باشند. تنگی نفس و سرفه، معمولا از علایم این نوع از سردردها به شمار می­آید.

راه حل در درجه اول، پرهیز و جلوگیری از علت است؛ به عنوان مثال جلوگیری از استفراغات (انواع دفعیات) زیاد بدن، کم کردن ورزش زیاد، برطرف کردن کم خوابی، کم کردن غم و اندوه و غیره که هر کدام باید به شیوه خود اجرا شوند.

در مرحله بعد و پس از برطرف کردن علت، درمان آغاز می­شود. درمان شامل استفاده از غذاهای رطوبتی و روغن­ مالی است. غذاهای رطوبتی اخلاط خوب و صالحه تولید می­کنند، مانند لعابی که از پختن آرام و ملایم جو به دست می­ آید، لعاب دانه ­هایی مانند اسفرزه که در آب لعاب می­دهند، و لعاب نشاسته در آب جوش به درمان این نوع سردرد کمک می کند.

روغن بادام شیرین خوراكی، ماء الحم (عصاره گوشت) كه بهتر است از گوشت گردن بره و بزغاله باشد، مغز استخوان قلم گاو و لعاب آن و انواع گوشت مرغ خوب، ماکیان و کبک، نیز در درمان این نوع سردرد موثرند.

روغن­های­ مرطب، مانند روغن بادام شیرین (معتدل و گرم)، بنفشه، كدو، نیلوفر، گشنیز و غیره رطوبت بخش هستند و بایستی در موضع درد یا موضعی نزدیک به مغز مانند پیشانی یا پشت گوش استفاده شوند یا داخل بینی چکانده شوند.

سردرد ناشی از تب

در این نوع سردرد نیز در درجه اول باید علت یعنی تب برطرف شود. بهترین و قدیمی­ترین کارها برای بر طرف کردن تب، پاشویه و بدن شویه کردن با محلول آب رو به خنک است که با اضافه کردن گلاب و کاسنی یا گلاب و سرکه، اثر بخشی آن افزایش پیدا می­کند.

خوردن آب سیب، سرکه، سکنجبین و خاکشیر در کاهش تب موثر هستند و معمولا با رفع شدن تب، این نوع سردرد هم برطرف می­شود.

سردرد میگرنی

به دلیل تفاوت دیدگاه طب جدید و قدیم، طبقه­ بندی سردرد نیز در این دو متفاوت است. یكی از انواع سردردی كه شاید بتوان با میگرن امروزی تطبیق داد، سردردی است که در طب سنتی تحت عنوان صداع بیضی از آن نام برده شده است (منظور از بیضی، كلاه خود است چون مانند کلاه خود كل سر در این نوع سردرد، درد می­گیرد).

معمولاً این افراد از محرك­های محیطی واهمه دارند و از صدا و نور گریزان هستند. تجمع مواد زاید در بدن بیشتر به عنوان علت برای این سردرد شمرده شده که با تجربه هم ثابت شده است.

این مواد زائد معمولا اخلاطی هستند که از حالت طبیعی خارج شده ­اند، مانند صفرا یا بلغم یا بخاراتی که در بدن زیاد شده ­اند. به عبارتی دیگر، بخارات غلیظ كه عمده آنها ناشی از غذا و ضعف هضم می­باشند، این گونه سردردها را ایجاد می کنند.

این افراد معمولا به دنبال كوچكترین تحریكی دچار سردرد می­شوند؛ از قبیل حركت بیش از حد، ورزش كوتاه و سریع، خوردن موادی كه ایجاد گاز می­كنند مثل پیازچه، تربچه یا حتی مقداری گرمی یا سردی ناگهانی هوا. لازم به ذکر است که معمولا این افراد به صدای زیاد هم حساس­اند و هنگام سردرد، اتاقی تاریک و بی سر و صدا را ترجیح می­دهند.

هنگام سردرد، رنگ چهره این افراد به سرعت تغییر پیدا می­کند. عروق تنگ و یا گشاد می­شوند و درنتیجه چهره این افراد یا به سرخی می­گراید یا دچار رنگ پریدگی می­شود. بر اساس تجربیات بدست آمده، گروهی از افراد مبتلا به سردرد میگرنی با گذاشتن دست بر سر بهتر می­شوند.

ولی گروه دیگر با ایجاد حركت و گرمی تحریك شده و بدتر می­شوند. معمولاً این افراد احساس ضربان در سر دارند که در نتیجه تجمع حرارت و خون در سر و صورت است. تهوع و استفراغ معمولا در این افراد دیده می­شود. آب ریزش بینی نیز در بعضی افراد مشاهده می­شود كه هم جزء ‌علائم این نوع سردرد است و هم در جهت رفع آن موثر است.

برای درمان ابتدا باید مزاج فرد به درستی تشخیص داده شود، سبك زندگی اصلاح شده و پرهیزهای مربوطه و دفع مواد زائد از بدن انجام شود. سپس در مرحله بعدی تقویت سر و مغز (طبق موارد مطرح شده) با توجه به نوع مزاج و نوع علت آن انجام ­شود.

سردرد به علت ورم مغز و قشر آن

یكی دیگر از انواع سردرد، سردردهایی است كه به علت ورم مغز و قشر آن (مننژ) رخ می­دهد كه حكما این نوع سردرد را جزء‌ موارد حاد و اورژانس اعلام کرده­ اند.

افراد مبتلا به این نوع سردرد ممكن است علائمی از تب و زردی چشم و همچنین گرفتگی شدید گردن را نشان ­دهند. این موارد حتما باید در بخش مراقبت های ویژه بیمارستان بستری شوند.

سردرد به دنبال مقاربت

زیاده­ روی در عمل جنسی باعث تولید موادی در بدن می­شود که از جمله بدترین نوع مواد زائد بدن هستند و می­توانند سردرد ایجاد کنند. در واقع بیش از حد شدن حركات بدنی و روانی از این دست، باعث ایجاد هیجانات و بخاراتی در بدن و ایجاد سردرد می­شود که اعصاب را نیز ضعیف می­كند.

راه درمان این سردرد، كم كردن مقاربت و رساندن آن به حد اعتدال، تقویت سر با مواد خوشبوی قابض، پرهیز از خوردن مواد غذایی ترش مزه و موادی که مغز را به سمت خشکی و سردی ببرد (مانند سرکه، ترشی، سکنجبین) یا موادی که ایجاد بخار می­کنند (مانند سیر و پیاز)، استفاده از غذاهای مقوی (مثل آب گوشت با گوشت­های لطیف) و یا خوردن موادی مثل بادام و حریره بادام و در نهایت روغن مالی و چکاندن روغن های گیاهی مفید (بادام شیرین، بنفشه) در بینی می­باشد.

سردرد ناشی از ضربه و تروما

اگر به دنبال ضربه سردرد ایجاد شد، حتماً باید به پزشك مراجعه شود تا اقدامات درمانی لازم (احتمالا عكس و سی تی اسكن) برای بررسی آسیب وارده به استخوان جمجمه یا مغز انجام شود.

در قدم اول با توجه به اطلاعات و تجربیات امروز، استفاده از تدابیر طب سنتی توصیه نمی ­شود، گرچه حكما تدابیری را ذکر کرده ­اند (مانند فصد و غیره)  که تشخیص استفاده از آن فقط بر عهده پزشك متخصص متبحر در طب سنتی است.

سردرد بحرانی

یكی دیگر از انواع سردردها، سردرد بحرانی است که به دنبال یک بحران (منظور، اوج مقابله سیستم ایمنی بدن با عامل عفونی و بیماری زا است) در بدن ایجاد می­شود؛ مانند سردردی که به دنبال سرماخوردگی و به علت مبارزه بین سیستم ایمنی بدن و عامل ایجاد کننده بیماری به وجود آمده است.

برای درمان این نوع از سردرد، باید ابتدا علایم را بررسی کرد: اگر سردرد همراه با تنگی نفس و تهوع و استفراغ باشد، بهتر است از داروهای تحریک کننده استفراغ استفاده شود تا مواد زائد، از قسمت بالا دفع شود.

اما اگر احساس دل پیچه و شكم درد و نفخ و به خصوص یبوست جزو علایم باشد، بایستی از ملین­ها و مصلح­هایی استفاده شود مواد زاید را  از سمت پایین دفع کند.

خارج شدن مقداری خون از بدن مانند خون دماغ در افرادی که سر و صورت به قرمزی و سرخی گرایش پیدا کرده، ضربان احساس می­شود و حتی خواب­هایی که به صورت قرمز و خون می­بیند، می­تواند مفید باشد.

در افرادی (به خصوص خانم­ها) که احساس سنگینی یا درد در پهلوها و یا لگن حس می­شود یا سردردهایی که به همراه عادت ماهیانه رخ می­دهند، بستن كمر، گرم نگه داشتن پهلوها و همچنین استفاده از مواد مدر (عرقیجات، تخم خیار، ‌خربزه و سكنجبین و دم کرده تخم خربزه و خیار) و پاكسازی سیستم كلیوی می­تواند اسپاسم، سردرد و قولنج را کاهش دهد.

سردرد شمّی

نوعی دیگر از سردرد، سردردهای شمّی هستند که در آن، افراد با بوئیدن اشیاء (استشمام بوی عطر و ادكلن) دچار سردرد می­شوند. اگر بوهای گرم باعث سردرد شده­اند، برای درمان باید بوهای خنک مانند بنفشه، نیلوفر و كافور (صمغ نوعی درخت) استفاده شود.

چنانچه سردرد ناشی از سردی و خنکی است، بایستی از بوهای شیرین و گرم استفاده شود. چکاندن روغن در بینی هم می تواند کمک کننده باشد. در آروماتراپی (رایحه درمانی) نیز از بوها و عطرهای مختلف برای بهبود سلامتی استفاده می شود.

یكی دیگر از انواع روش­های درمانی، استحمام با آب ولرم است و بایستی آب بر سر ریخته شود. همچنین بوئیدن سركه همراه با گلاب می­تواند اثرات خوبی به دنبال داشته باشد. در روشی دیگر این افراد می­توانند یك پارچه تمیز یا نخ را به صورت فتیله درآورده و به سركه و گلاب آغشته كنند تا مخاط بینی اذیت نشود.

سردرد ناشی از انسداد عروق مغز

به طور کلی تشخیص سردردهای ناشی از انسداد عروق مغز دشوار است. افراد مبتلا به غلظت خون یا سابقه بیماری­های قلبی و عروقی، چنانچه به صورت ناگهانی دچار سردرد شوند، بایستی حتما به پزشك مراجعه كنند.

انواع دیگری از سردرد

یكی دیگر از انواع نادر سردردها به علت نفوذ انگل در سر رخ می­دهد که البته در عصر حاضر به علت رعایت بهداشت کمتر مشاهده می­شود. در گذشته این سردرد را به علت دودی (کرم) می­دانستند که به سر نفوذ کرده است و باعث سردرد شده است.

نوعی از سردرد، به دنبال خواب مخصوصاً خواب زیاد اتفاق می­افتد که معمولاً ‌این سردردها در پس سر ایجاد می­شوند. یكی از درمان­های نسبتاً جالب برای رفع این سردرد، استفاده از ضماد خاكستر و سركه در محل پیشانی و شقیقه­ ها است.

در نوعی دیگر از سردرد، شقیقه، اطراف گوش و طرفین سر دردناک می­شود. علل متعددی برای آن ذکر شده است، از جمله صعود بخارات کل بدن و یا معده و جمع شدن در آن قسمت مغز كه می­تواند ایجاد سردرد كند. از نشانه­ های این افراد می تواند برجستگی شریان­ها در ناحیه سر و صورت كه ممكن است ضربان­دار هم باشند.

این افراد معمولا با بستن سر به علت مهار فشار شریان، بهبود پیدا می­كنند. بوهای خوش نیز برای این افراد توصیه شده است. طبق نظر پزشک حاذق، فصد (از ناحیه عروقی نزدیك به سر) و حجامت (چون فشار رگ و فشارخون را از داخل سر به سمت پایین می­كشد) ازجمله حجامت بین دو کتف می­تواند کمک کننده باشد.

با دقت در مطالب فوق، به دقت نظر و عمق دانش و تجربه حکما و دانشمندان طب سنتی ایرانی پی می بریم که چگونه بدون در دست داشتن امکانات کمک تشخیصی، اینگونه انواع متنوعی از سردرد را توصیف و از هم تفکیک کرده اند.

این مهم، اعتقاد و اطمینان به مطالب مندرج در منابع طب سنتی را بیشتر کرده و انگیزه استفاده از این مفاهیم درست برای مردم امروز را به شدت افزایش می دهد.

به قلم دکتر سید مهدی میرغضنفری؛ پزشک، دکترای تخصصی (PhD) فیزیولوژی، معاون پژوهشی و مدير گروه طب سنتی دانشکده پزشکی و عضو هیئت علمی (دانشیار) دانشگاه علوم پزشکی ارتش، و پژوهشگر طب سنتی ایرانی 

تنظیم و گردآوری دکتر راحله حسنی

این مقاله پیشتر در مجله دنیای سلامت به چاپ رسیده است.