تیروئید در طب سنتی ایرانی: علل بیماری، راهکارهای درمان

تیروئید در طب سنتی ایرانی: علل بیماری، راهکارهای درمان

اهمیت تیروئید در طب سنتی ایرانی از آن جهت بالاست که بر متابولیسم تاثیر بسزایی دارد و متابولیسم نیز رابطه مستقیمی با مزاج دارد.

تیروئید در طب سنتی: از تیروئید چه می دانید؟

تيروئيد غده ای است به شكل پروانه که در جلوی گردن در پايين حنجره و بالای استخوانهای ترقوه جای گرفته است. تیروئید غده کوچکی است اما نقش بسیار مهمی در سلامت بدن به عهده دارد. غده تیروئید برای عملکرد درست خود به ید نیاز دارد، بنابراین ید موجود در مواد غذایی را جذب کرده و آن را به هورمون‌های تیروئیدی، تیروکسین (T4) و تریدوتیرونین (T3) تبدیل می‌کند.

سپس این هورمون‌ها وارد جریان خون شده و برای کنترل متابولیسم، رشد و بلوغ سلول ها، به سراسر بدن منتقل می‌شوند.

عملکرد مغز، قلب، کلیه ها، روده‌ها، کبد، پوست، مو، چشم‌ها و … همگی مدیون عملکرد غده تیروئید است. اکثر سلول‌های بدن برای تنظیم متابولیسم خود نیازمند هورمون‌های تیروئیدی هستند.

عملکردهای ضروری بدن مانند تنظیم میزان سوخت و ساز و مصرف کالری در بدن که روی افزایش یا کاهش وزن تاثیر می‌گذارد، میزان ضربان قلب، دمای بدن، چگونگی عبور مواد غذایی از دستگاه گوارش، کنترل سرعت جایگزینی سلول‌های مرده، متابولیسم چربی (کلسترول، تری گلیسیرید) و کربوهیدرات و پروتئین‌ها، میزان تنفس، میزان رشد و مقاومت ماهیچه‌ها، کنترل چگونگی انقباض عضلات، رشد سیستم عصبی، رشد دستگاه تناسلی و تنظیم چرخه قاعدگی خانم‌ ها همه و همه تحت تاثیر هورمون های تیروئیدی هستند.

هیپوتالاموس و غده هیپوفیز که در مغز قرار دارند به کنترل غده تیروئید کمک می‌کنند. هیپوتالاموس هورمون تیروتروپین (TRH) را آزاد می‌کند که موجب تحریک تولید هورمون محرک تیروئید (TSH) توسط غده هیپوفیز می‌شود. در صورتی که هیپوتالاموس و غده هیپوفیز به درستی کار کنند موارد زیر را به درستی تشخیص می‌دهند:

زمانی که سطح هورمون تیروئید پایین باشد، TRH و TSH بیشتری ترشح می‌کنند که غده تیروئید را وادار به تولید مقدار بیشتری هورمون‌های تیروئید می‌کند.

زمانی که سطح هورمون‌های T3 و T4 تیروئید خیلی بالا باشد، TSH و TRH کمتری تولید می‌کنند که موجب کاهش تولید هورمون توسط غده تیروئید می‌شود.

بیماری یا وجود تومور در غده هیپوفیز می‌تواند این فرآیند را دچار اختلال کند.

تیروئید در طب سنتی: مشکلات و بیماری های مربوط به تیروئید

در ادامه به برخی از اختلالات شایع تیروئید و علائم آنها می پردازیم. توجه داشته باشید که بسیاری از این علائم اختصاصی نیستند و برای تشخیص بیماری نیاز به انجام بررسی ها و آزمایشات دقیق می باشد.

تیروئید در طب سنتی: کم کاری تیروئید (Hypothyroidism)

زمانی که ترشح اصلی‌ترین هورمون های غده تیروئید یعنی T3 و T4 کمتر از حد نرمال باشد، فرد به کم کاری تیروئید مبتلا می‌گردد. در این حالت، غده هیپوفیز ترشح TSH را افزایش می‌دهد تا ترشح هورمون‌ های غده تیروئید افزایش یابد. این نوع کم کاری، کم کاری اولیه تیروئید نامیده می شود. بیشتر مبتلایان به کم کاری دچار کم کاری اولیه تیروئید هستند که اختلال عملکرد مربوط به خود غده تیروئید است.

نوع ثانویه کم کاری تیروئید به علت نارسایی هیپوفیز است که آن را هیپوتیروئیدی ثانویه گویند.

با استفاده از آزمایش خون می توان مشکل کم کاری تیروئید را تشخیص داد زیرا در این حالت میزان هورمون‌های T3 و T4 کمتر از حد نرمال تیروئید و میزان هورمون TSH بیشتر از حد نرمال است. در کم کاری ثانویه میزان TSH کمتر از حد نرمال می شود.

از جمله متداول‌ترین علائم تیروئید کم کار می‌توان به خستگی، افزایش وزن،  عدم تحمل سرما، گرفتگی عضلات و یبوست اشاره کرد. نامنظمی دوره عادت ماهیانه در خانم‌ها، کاهش میل جنسی در هر دو جنس و افسردگی نیز از دیگر علائم تیروئید کم کار به حساب می‌آیند. گاهی بیمار فقط یک یا چند مورد از علائم فوق را دارد و یا علائم تیروئید کم کار اصلا در وی ظاهر نمی شوند. در طب سنتی ایرانی، این علائم، نشانه هایی از سردی مزاج تلقی می شوند.

در طب رایج معمولا درمان کم کاری تیروئید با مصرف روزانه قرص‌های حاوی هورمون های غده تیروئید مانند لووتیروکسین انجام می‌پذیرد.

تیروئید در طب سنتی: پر کاری تیروئید (Hyperthyroidism)

اگر ترشح دو هورمون T3 و T4 بیشتر از حد نرمال تیروئید باشد، فرد به پرکاری تیروئید مبتلا شده وغده تیروئید دچار اختلال می‌شود. در این حالت، هیپوفیز ترشح TSH را کاهش می‌دهد تا ترشح هورمون‌ های غده تیروئید کاهش یابد.

این اختلال نیز ممکن است با آزمایش خون تشخیص داده شود؛ زیرا میزان هورمون‌های T3 و T4 بالاتر از حد نرمال تیروئید و میزان هورمون TSH کمتر از حد نرمال خواهد بود. در پرکاری ثانویه میزان ترشح هورمون TSH بیش از حد نرمال خواهد بود (اختلال عملکرد هیپوفیز).

علائم تیروئید پرکار می‌تواند شامل افزایش ضربان قلب، تپش قلب یا ضربان نامنظم قلب، تعریق زیاد، خستگی یا ضعف عضلانی، عصبانی شدن زودهنگام، اضطراب، مشکلات خواب و کم خوابی، کاهش وزن، افزایش دفعات اجابت مزاج، لرزش دست‌ها و برخی مشکلات در عادت ماهیانه خانم‌ها باشد.

باید توجه داشت که هیچ یک از این علائم مختص پر کاری غده تیروئید نبوده و داشتن این علائم به تنهایی به معنای ابتلا به این بیماری نیست اما وجود تعدادی از این علائم به صورت هم زمان در یک فرد احتمال ابتلا به پرکاری تیروئید را بالا می‌برد. این ها، علائم گرمی مزاج در طب سنتی ایرانی می باشند.

درمان این بیماری نیز معمولا به صورت خوراکی و با داروهایی انجام می‌شود که در ترشح هورمون های غده تیروئید ایجاد اختلال می‌کنند (متیمازول) و از این طریق باعث کاهش ترشح این هورمون‌ها می‌گردند.

در موارد شدیدتر، از ید حاوی مواد رادیواکتیو استفاده می‌شود که پس از جذب توسط غده، به سلول‌های مولد هورمون آسیب وارد می‌کند.

در موارد خاص ممکن است نیاز به درمان جراحی و برداشتن بخشی از غده یا تمام آن باشد. از سایر درمان‌های مکمل در این بیماران می‌توان به داروهای کاهش دهنده ضربان قلب و داروهای آرام بخش (به صورت کوتاه مدت) اشاره کرد.

تیروئید در طب سنتی: گواتر (Goitre)

به بزرگ شدن غیرطبیعی غده تیروئید گواتر گفته می‌شود. معمولا ناحیه جلوی گردن در این بیماری برجسته می‌شود. گواتر می‌تواند به دلایل مختلفی ایجاد شود اما این بیماری معمولا به علت کمبود ید در مواد غذایی افراد اتفاق می‌افتد.

برای جبران کمبود ید، سلول های تیروئید به صورت جبرانی بزرگ شده (هایپرتروفی) تا با دریافت خون بیشتری که از این ناحیه عبور میکند، بتوانند ید بیشتری دریافت و هورمون کافی تولید نمایند که این پدیده باعث بزرگ شدن غده تیروئید می شود. درمان گواتر ناشی از کمبود ید ساده است و معمولا با افزایش ید به رژیم غذایی مشکل برطرف می‌گردد و غده تیروئید کوچک می‌شود.

اگر گواتر به دلایل دیگری ایجاد شده باشد، باید اطلاعات مربوط به آن بیماری توسط پزشک تحلیل شده و علت بیماری ریشه یابی شود. از دیدگاه طب سنتی، گاهی اوقات که شخص دچار تجمع مواد اضافه در خون و بدن می باشد (امتلاء)، فزونی این مواد، وارد اعضای ضعیف یا دچار مشکلات قبلی شده و ضمن تورم یا بزرگ شدن آن، منجر به اختلال عملکرد آن می گردند. این اتفاق ممکن است در تیروئید به وقوع پیوسته و بزرگی غده را ایجاد کند.

تیروئید در طب سنتی: بیماری گریوز (Graves)

این بیماری در اثر یک اختلال در سیستم ایمنی ایجاد می‌گردد که باعث افزایش ترشح هورمون های غده تیروئید و ایجاد حالت پرکاری تیروئید می‌شود. در بیماری گریوز، سیستم ایمنی با ترشح پادتن‌هایی باعث رشد غده تیروئید و افزایش ترشح هورمون‌های آن بیش از نیاز طبیعی بدن می‌گردد. این بیماری ممکن است تمام علائم تیروئید پرکار را که پیش‌تر به آن‌ها اشاره شد، با شدت بیشتری داشته باشد.

از سایر علائم نسبتا اختصاصی این بیماری می‌توان به حالت بیرون زدگی چشم‌ها (Exophthalmos) و مشکلات بینایی مانند دوربینی و محدودیت حرکت چشم‌ها اشاره کرد.

تیروئید در طب سنتی: التهاب تیروئید (Thyroiditis)

تیروئیدیت یا التهاب تیروئید تورم یا التهاب غده تیروئید است. تیروئیدیت، باعث می شود سطح هورمون های تیروئید غیرمعمول (زیاد یا پایین) باشد.

بسته به علت یا علائم، انواع مختلفی از تیروئیدیت معرفی شده اند از جمله: تیروییدیت حاد، تحت حاد، گرانولوماتوز، پس از زایمان، خاموش و ناشی از دارو.

شایعترین نوع این بیماری، تیروییدیت هاشیموتو است که تیروییدیت لنفوسیتیک یا تیروییدیت خودایمن نیز خوانده می‌شود و در آن، سلول‌های دفاعی بدن به اشتباه به سلول‌های سالم درغده تیروئید حمله می‌کنند و باعث ایجاد التهاب در غده و کاهش توانایی ساخت هورمون‌های آن می‌شوند.

بزرگی، درد و حساسیت به لمس در غده تیرویید، تب، درد فک یا گوش (گاهی اوقات)، پرکاری تیرویید (ضربان قلب سریع، عصبی شدن، لرزش و کاهش وزن سریع) از نشان‌ههای التهاب تیروئید هستند.

در نهایت، فرد به کم کاری تیروئید و در برخی موارد به گواتر دچار می‌شود. علائم تیروئید هاشیموتو نیز مانند علائم کم کاری غده تیروئید است که پیش‌تر به آن‌ها اشاره شد. درمان نیز شامل تجویز هورمون های غده تیروئید می‌شود.

از دیدگاه طب سنتی ایرانی، بدنبال افزایش اخلاط غیر طبیعی (که معمولا شامل سودا یا صفرای غیر طبیعی می شوند) در بدن و رسوب در بافت ها از جمله در تیروئید، عضو مربوطه دچار تورم و التهاب می گردد و گاهی نیز قوه مدبره (که سیستم ایمنی را می توان بخشی از آن یا یکی از ابزارهای آن دانست) که در جهت پاکسازی و دفع مواد زائد از عضو  قدم بر می دارد، در این مسیر، احتمال ملتهب شدن عضو وجود دارد.

تیروئید در طب سنتی: ندول‌های تیروئید

ندول یا گره به بافت نسبتا فشرده و سختی گفته می‌شود که درون سایر اعضا یا بافت‌های نرم بدن ایجاد می‌گردد. گاهی ندول ها به صورت کیست بوده و داخل آن از مایع پر است. بیشتر این ندول‌های تیروئید خوش خیم بوده و معمولا علائم خاصی ایجاد نمی‌کنند اما در صورت ایجاد، به صورت کم کاری یا پرکاری تیروئید ظاهر خواهند شد. بدترین حالت در مورد این ندول‌ها، بدخیم بودن آن‌ها و سرطان تیروئید است که نیاز به درمان سریع و اختصاصی مانند جراحی و برداشتن غده تیروئید و مصرف مدام العمر داروها دارد.

تیروئید در طب سنتی: اختلالات تیروئید در طب سنتی ایرانی

همانطور که در ابتدای مقاله گفته شد تیروئید به طور مستقیم روی متابولیسم تاثیر دارد و متابولیسم نیز رابطه مستقیمی با مزاج دارد.

بر اساس مقالاتی که در سال های اخیر در زمینه ی طب سنتی ایرانی و میزان سوخت ‌و ساز پایه (Basal Metabolic Rate که به اختصار (BMR) خوانده می‌شود) منتشر شده اند مزاج و متابولیسم بر هم تاثیر دارند.

در مطالعه ای مشاهده ای که توسط گروهی از پژوهشگران طب سنتی ایرانی در مجله Journal of Contemporary Medical Sciences در سال 2020 منتشر شده است مشخص شد که بین پارامترهای  BMR و سیستم عصبی هورمونی و مزاج بدن رابطه وجود دارد به این معنی که افراد سرد مزاج BMR، فعالیت سیستم عصبی سمپاتیک و عملکرد تیروئید کمتری نسبت به دیگر افراد با مزاج گرم دارند. سلامت بدن بر اثر نوسانات BMR به صورت منفی تحت تاثیر قرار می گیرد. 

با توجه به این ارتباط، رعایت شش اصل ضروری حفظ سلامت و سبک زندگی سالم مطابق با مزاج برای تنظیم بهتر BMR و پیشگیری از ابتلا به اختلالات متابولیکی بسیار مهم است.

تیروئید در طب سنتی: ارتباط انواع مشکلات تیروئید با مزاج

بر اساس اصول طب سنتی ایرانی برخی افراد استعداد مزاجی بیشتری برای ابتلا به انواع اختلالات تیروئیدی دارند.

به طور مثال و همانطور که در بالا اشاره شد،  تیروئید پرکار، علائم مزاج گرم و خشک را در بدن افراد ایجاد می کند. در مقابل تیروئید کم کار علائم مزاج سرد و تر را در بدن شخص ایجاد می کند.

بنابراین می توان گفت که مزاج های گرم و خشک استعداد بیشتری برای ابتلا به پرکاری تیروئید یا نوع پر سر و صداتر یا شدیدتر آن دارند البته این به این معنا نیست که سایر مزاج ها به این بیماری دچار نمی شوند. با همین استدلال، سرد مزاجان احتمالا نسبت به ابتلا به کم کاری تیروئید مستعد تر می باشند و یا این که در این افراد، علائم کم کاری تیروئید بارزتر یا شدید تر خواهد بود.

تیروئید در طب سنتی: غلبه اخلاط و اختلالات تیروئید

غلبه هر یک از اخلاط می تواند در افراد مختلف باعث بروز بیماری ها و مشکلات متعدد و متفاوتی شود. هر شخص با توجه به مزاج خود، سبک زندگی، عوامل محیطی و ژنتیکی و … مستعد ابتلا به برخی بیماریهاست اما با رعایت اصول سبک زندگی سالم می توان تا حد زیادی از بروز این مشکلات پیشگیری کرد و یا با درمان زودرس مانع پیشرفت و بروز عوارض تهدید کننده آنها شد.

غلبه صفرا

در افراد با مزاج گرم و خشک و یا با غلبه صفرا چون گرمی و صفرا به سمت بالای بدن حرکت می کند، احتمال بروز التهاب در ناحیه بالا تنه (سر، گردن، چشم ها، پوست صورت، بالای قفسه سینه) از جمله تیرویید، افزایش می یابد که می تواند به صورت حاد و ناگهانی باعث التهاب این عضو شده، ضمن ایجاد درد و داغی در ناحیه (جلو و پایین گردن)، با ریزش یکباره و در مقادیر زیاد هورمون های تیروئید در خون، علائم پرکاری شدید و ناگهانی تیروئید و سپس، کم کار شدن آن را ایجاد نماید.

همچنین غلبه این خلط و رسوب آن در تیروئید ممکن است با تحریک تیروئید باعث حمله سیستم ایمنی به تیروئید و بروز تیروئید خود ایمنی مانند بیماری هاشیموتو شود.

زمانیکه که تیروئید بر اثر افزایش خلط صفرا در بدن تحریک می شود شخص ممکن است دچار علائم حرارت و داغی، تب، سرخی صورت، گرگرفتکی و درد در ناحیه جلوی گردن شود.

بنابراین باید با علائم افزایش خلط صفرا در بدن آشنا باشید.

تمایل یافتن چهره شخص یا سفیدی چشم‌ها به سمت رنگ زرد، نشستن باره زردرنگ بر روی زبان، تلخی دهان مخصوصاً صبح (و افزایش تلخی دهان با خوردن یكی از غذاهای ذكر شده)، خشكی مخاط‌ها (دهان، بینی و چشم) خشكی و زبری زبان، تشنگی زیاد (برای جبران حرارت و خشكی زیاد)، كم اشتهایی، حالت تهوع، بی‌خوابی و سبك شدن خواب، دلشوره و اضطراب، بعضی از انواع  گزگز و سوزن سوزن شدن دست و پا، خشكی پوست، چروكیدگی پوست به دلیل خشكی بدن، گودرفتگی زیر چشم، رنگ و بوی تند ترشحات (عرق، ادرار و…) و لاغری تدریجی؛ هر یک می توانند بر افزایش صفرا دلالت کنند.

این افراد باید از مصرف تمام خوردنی‌ها و نوشیدنی‌هایی كه خلط صفرای زیاد تولید کرده و یا مزاج گرم و خشك دارند، پرهیز کنند. این مواد عبارتند از ادویه‌جات تند مانند فلفل و زنجبیل، سبزیجات تند مانند سیر، پیاز، ترخون و شاهی، نمك زیاد، مواد بو داده شده و تفت داده شده، مغزها مانند گردو، فندق و بادام‌زمینی، غذاهای سرخ كرده، شیرینی‌جاتی چون خرما وعسل، گوشت قرمز مخصوصاً گوشت‌های لطیف مانند گوشت بره، جوجه، بلدرچین، كبك و یا شتر كه زود هضم می‌شوند. زیاده‌روی در مصرف این مواد باعث افزایش خلط صفرا و بروز علائم مربوطه می‌شود.

استفاده ازمواد یا غذاهای رو به ترش، شربت سكنجبین (سركه و شكر یا عسل كه در آب ریخته شده و حرارت دیده)، آبغوره، تمرهندی ترش و ملس، سبزیجاتی مثل كاهو، خیار، كدو، گشنیز، اسفناج، میوه‌‌های ترش آبدار مثل مركبات، گوجه سبز، آلبالو، شاه‌توت، تمشك، سیب ترش، نارنگی، نارنج، هندوانه و از گوشت‌ها، گوشت‌های سفید و غذاهای حاوی ماش و جو برای این افراد مفید است.

مالیدن روغن های با ماهیت (طبع) خنک همچون روغن بنفشه، کدو، خرفه، کاهو و امثال این ها به ناحیه تیروئید هم مفید می باشند و باعث کاهش حرارت و التهاب عضو (از طریق کاهش گردش خون و تنگ کردن ورودی های عضو) می شوند.

پس از رعایت پرهیز و اجرای سبک زندگی که در بالا گفته شد، با تشخیص و تجویز پزشک حاذق طب سنتی، اقداماتی همچون حجامت یا خونگیری موضعی (زالودرمانی) می توانند به روند درمان و پاکسازی عضو کمک شایانی بنمایند.

غلبه بلغم

افراد با مزاج های سرد و تر که در بدن خود مواد با طبع سرد و رطوبت های زائد بیشتری دارند نیز ممکن است دچار کم کاری تیروئید شوند. همچنین کاهش ترشح هورمون تیروئید در بدن می تواند خود باعث افزایش سردی و رطوبت در بدن شخص شود.

ندول های کیستیک در قسمت تیروئید که پر از مایع هستند معمولا بر اثر فزونی و تجمیع رطوبت های زائد در بدن ایجاد می شوند. بلغم های غیر طبیعی غلیظ و سنگین، وقتی در اعضا از جمله تیروئید تجمع و رسوب می کنند، تولید توده های متراکم و سفتی می نمایند که ندول تیروئید یا فیبروم رحم از مصادیق آن می باشند.

علائم غلبه بلغم در بدن چیست؟

احساس سنگینی (مخصوصاً چشم‌ها و سر) و پف‌آلودگی، احساس سردی در بدن (برخلاف دموی‌ها)، عرق كردن سرد و زیاد و خیس بودن سطح بدن، عرق كردن كف دست، روشن (سفید مهتابی) شدن پوست، عدم تشنگی یا احساس تشنگی كاذب (گاهی به صورت كاذب آب می‌خورند و شرایط‌شان بدتر می‌شود)، افزایش ترشحات بدن (آبریزش دهان، آبریزش بینی، اشك ریزش)، غلیط شدن آب دهان، سستی بدن و آویزان شدن عضلات و بافت پوست و زیر پوستی، خواب‌آلودگی زیاد و سخت از خواب بیدار شدن (مخصوصاً در مكان‌های رطوبتی مانند شمال كشور به ویژه در فصول سرد سال یا در اتاق‌های سرد و رطوبتی مانند زیر‌زمین)، افت حافظه، منگی و گیجی، دیریاد گرفتن مطالب و كندفهمی، عدم هضم مناسب غذاها و نفخ معده (به دلیل حالت سردی، ضعف و رطوبت معده)، رفلاكس و ترش كردن (به دلیل شل شدن دریچه تحتانی مری)، حالت رقیق و آبكی داشتن دفعیات بدن ( تکرر ادرار یا اسهال بلغمی) از علائم غلبه ی بلغم در بدن هستند.

این افراد باید از زیاده روی در مصرف مواد غذایی مولد خلط بلغم پرهیز نمایند. هرغذایی كه خصوصیات شبیه آب داشته باشد و بی‌رنگ، بی‌بو، بی‌طعم، آبكی، شفاف، لزج و لعابدار باشد مانند آش‌ها و سوپ‌هایی كه لعاب زیادی دارند (آش جو یا برنج) یا خورش‌های لعابدار ترش حاوی سبزی های تازه و سرخ نشده، آب كله‌پاچه، سیرابی و شیردان، غذاهای فریز شده، غذاهایی كه به صورت خام یا سرد میل می‌شوند، مصرف زیاد برنج بدون سبوس، سیب‌زمینی، سالادها، سس‌ها مخصوصا سس سفید، مصرف زیاد لبنیات (مثل ماست، دوغ و شیر)، مصرف زیاد آب، میوه‌ها و سبزیجات سرد و رطوبتی مثل كاهو و خیار یا انواع مركبات؛ باعث تولید خلط بلغم در بدن می شود.

روزه‌داری، گرسنگی و تشنگی نسبی (فاصله انداختن بین خوردن و نوشیدن های مکرر) برای این افراد مفید است، چون فرصت متابولیست، مصرف و دفع رطوبت‌های اضافه را به بدن و سیستم گوارش می‌دهد و بدن را به سمت گرمی و خشكی مطلوب می‌برد.

این افراد باید غذاهایی با حجم كم و انرژی بیشتر مصرف كنند، مانند كباب گوشت (گوشت پرندگان که سهل الضهم تر هستند مانند کبک و بلدرچین و جوجه و یا بره جوان) با مقدار كمی نان برشته نازک یا برنج (در مصرف برنج و نان زیاده‌روی نشود) یا دل مرغ (مثلا روزی یك سیخ تا یك هفته)؛ مغزهای بوداده (سرخ كردن، بو دادن، تفت دادن و سرخ كردن خوردنی ها، رطوبت این مواد را کم می کند)؛ تنقلاتی مانند انجیر، كشمش، مویز، توت خشك، نبات، عسل؛ شیرینی‌های طبیعی مانند شیره خرما و انگور (روزی یك قاشق) و مرباهای خانگی؛ غذاهای كمی شور و نمكی و حاوی ادویه (مثل فلفل، دارچین و هل)؛ سبزی خوردن (مثل ترخون، تره، نعنا، كمی مرزه و جعفری)، و میوه‌های شیرین (مثل سیب رسیده شیرین، گلابی، انبه و موز).

ورزش های تحرکی شاد؛ مصرف به قاعده ملین ها، مسهل ها، معرق ها (افزاینده های عرق) و مدرها (افزاینده های ادرار یا خون ماهانه)، نشستن در سونای خشک و امثال این ها می توانند به پخته شدن، ترقیق، بخار شدن و دفع بلغم، بسیار کمک نمایند.

غلبه سودا

خلط سودا، شامل مجموعه موادی سنگین وزن، درشت مولکول و رسوب دهنده است که می تواند در همه بافت های مخصوصا نرم بدن از جمله غده تیروئید رسوب کند و با یا بدون ایجاد توده، در عملکرد تیروئید اختلالاتی همچون کم کاری یا پرکاری ایجاد نماید که معمولا احتمال بروز کم کاری بیشتر است.

همچنین رسوب خلط سودا در تیروئید نیز مانند خلط صفرا می تواند با تحریک این عضو و نیز حساس کردن سیستم ایمنی، منجر به بروز بیماری های خود ایمنی تیروئیدی شود.

ندول های تیروئیدی که معمولا توده های سفت داخل تیروئید هستند و مشکل شایعی در بین مبتلایان می باشند می توانند بر اثر رسوب سودا در تیروئید رخ دهند. 

بر اساس طب رایج ندول ها یا گره هایی که در اسکن تیروئید ثبت میشود به سه دسته تقسیم می شوند:

ندول سرد ندول هایی هستند که در آنها هیچ ماده رادیو آکتیوی جذب نمی شود و فعالیت هورمونی ندارد.

ندول داغ، ندول هایی هستند که تمام ماده تزریقی جذب آن میشود و ندول موجود اجازه جذب به سایر قسمت های تیروئید را نمی دهد .

ندول گرم ندول هایی هستند که فعالیت هورمونی دارند و در آنها جذب ماده رادیو آکتیو بیشتر از سایر قسمت های غده بوده ولی سایر قسمت های تیروئید نیز جذب دارند.

برای تشخیص نوع ندول از روش اشعه ایکس یا رادیولوژی استفاده می‌شود. البته در کنار این روش باید از نمونه‌برداری یا بیوپسی هم استفاده شود تا پزشک بتواند به نتایج دقیق‌تری دست پیدا کند.

بیشتر ندول‌ها سرد هستند و معمولا اغلب ندول ها، چه گرم، داغ و یا سرد خوش‌خیم هستند.

بر اساس مبانی و مفاهیم طب سنتی ایرانی می توان به طور عقلی اینگونه استدلال کرد که ندول های سرد معمولا بر اثر رسوب سودا در غده تیروئید و ندول های گرم به دنبال تحریک توسط خلط صفرا و یا نوعی خاص از سودای غیر طبیعی که مخلوط با صفرای غیر طبیعی است یا سودای تولید شده بدنبال تغییر ماهیت صفرا (صفرای سوخته) ایجاد می شوند.

به طور معمول علت شایع تر بروز سرطان تیروئید، رسوب سودای غیر طبیعی برای مدت طولانی در ناحیه تیروئید می باشد. ندول هایی که سرطانی (بدخیم) هستند، بسته به نوع و میزان پیشرفتشان در بدن،  نیازمند شیمی درمانی، رادیوتراپی (اشعه درمانی) و یا جراحی و برداشتن کامل و یا بخشی از تیروئید بوده، باید تا آخر عمر از داروهای حاوی هورمون تیروئید استفاده کنند. 

علائم و علل غلبه سودا در بدن چیست؟

تمایل رنگ پوست به سمت تیره، ایجاد لك‌های قهوه‌ای پوست، چروكیدگی و بی‌طراوتی و مات شدن رنگ پوست، گرفتگی عضلات (مخصوصاً‌ عضله پشت ساق پا  یا انگشتان كه ممكن است این اتفاق‌ها درخواب رخ دهند)، فكر و خیال‌های زیاد، كیفیت بد خواب، دیدن خواب های آشفته و بد، تیره‌تر شدن رنگ ترشحات بدن مانند عرق یا ادرار (به دلیل دفع سودای اضافی از بدن)، ایجاد اشتهای كاذب، غلیظ و تیره‌تر بودن خون، افزایش موهای زائد، لاغر شدن، افزایش مشکلات روحی روانی شامل نا امیدی، گوشه‌گیری، انزوا، بد دلی، شكاكیت و بدگمانی از علائم افزایش خلط سودا در بدن هستند.

این افراد باید از خوردنی ها یا اقدامات مولد سودا پرهیز كنند و اگر به مصرف زیاد این مواد عادت دارد، باید كم‌كم این عادات غلط خود را كنار بگذارد  لذا با پرهیز، بسیاری از مشكلات آنها برطرف می‌شود.

تمام غذاهای مانده، غذاهای كنسروی و فست‌فودها مانند سوسیس و كالباس ( كه به نوعی غذاهای مانده به حساب می‌آیند)، غذاهای زودپز شده و خوب نپخته، گوشت‌های نگهداری شده در فریزر برای مدت طولانی، گوشت گاو و گوشت حیوانات مسن، ماهی‌های شور یا دودی (هرچه غذا یا ماده غذایی بماند، هضم آن سخت‌تر می‌شود و مواد زائد و سودای بیشتری تولید می‌كند)، انواع سس‌ها، غذاها و مواد حاوی افزودنی، بعضی از تنقلات مانند چیپس‌ها و پاستیل‌ها، ‌مصرف زیاد قهوه و چای پررنگ، گیاهانی مانند بادمجان، كلم، گل كلم، قارچ، گوجه‌فرنگی، لوبیا سبز، ذرت، عدس، میوه‌های ترش و كلا مصرف ترشی‌جات و سركه، مصرف زیاد یخ و آب یخ، مصرف زیاد ماست و دوغ ترش، پنیر شور و مانده و كشک خلط سودا تولید می کنند.

غم و اندوه زیاد، فکر و خیال دائم، بی تحرکی و انزوا همگی زمینه ساز افزایش تولید و تجمع سودا در بدن می باشند.

اشخاص سوداوی یا با غلبه سودا، باید از غذاهای با طبع گرم و تر (ضد سردی و خشكی) بیشتر استفاده کنند: مانند آبگوشت، كباب، گوشت گوسفندی، كبك و بلدرچین، دل (در مصرف جگر و قلوه زیاده‌روی نكنند، زیرا بیشتر اثر دارویی دارند)، ‌تخم‌مرغ آبپز و عسلی (گاهی به صورت نیمرو)، گندم و محصولات آن مانند نان، بلغور گندم، آش شله قلم کار و حلیم (خونساز هستند و سردی و خشكی را برطرف می‌كنند)، نخود و غذاهای حاوی آن (مثل خوراك سبزیجات حاوی نخود و یا نخودآب)، نان سنگگ با مختصری كره یا روغن حیوانی، مواد شیرین مانند شیره خرما و انگور، نبات، عسل، مرباهای خانگی، میوه‌های شیرین، كشمش، انگور، به،‌ سیب، خربزه، انجیر تازه، توت تازه، توت خشك، سبزیجاتی مانند ریحان و ترخون، تنقلات مانند بادام و بادام زمینی، فندق، فرنی بادام، حریره بادام و افزودنی‌هایی مانند هل، دارچین و زنجبیل باعث می‌شود بدن این افراد گرم شود و رطوبت پیدا كند و سودای زیاد، كم‌كم مصرف و یا دفع شود.

ورزش و تحرکات ملایم، منظم و مفرح، کمک شایانی به ترقیق و دفع سودا می نمایند چون گردش خون را در بدن و بافت ها افزایش می دهند. شادی متعادل، رفت و آمد با دوستان و عزیزان، خواب منظم و سر شب، هوای تمیز همه و همه در جلوگیری از افزایش سودا و نیز کمک به دفع آن موثرند.

غلبه دم

غلبه خلط دم با ایجاد حالت امتلاء (پری بدن از مواد)، می تواند باعث چاقی بدن و یا بزرگ شدن و تورم اعضا از جمله غده تیروئید شود.

بنابراین داشتن اطلاعات کافی در مورد خلط دم و عوامل ایجاد کننده این خلط در بدن به پیشگیری و یا درمان غلبه این خلط کمک خواهد کرد.

احساس خمودگی و سنگینی به ویژه در سر و اندام‌ها همراه با حرارت و برافروختگی، خمیازه كشیدن زیاد، كش و قوس دادن به بدن، خواب‌آلودگی و كسالت، حافظه ضعیف، خستگی‌های بی‌علت (با وجود خوردن غذاهای خوب)، احساس طعم شیرینی در دهان به ویژه در صبح‌ها، متمایل شدن رنگ و رو به سمت سرخی، جوش و دمل چركی، خونریزی از جوش‌ها (نشانه غلبه خون در بدن است)، خون دماغ شدن با كوچك‌ترین تحریك، خونریزی از لثه، عادت ماهانه زیاد در خانم‌ها، خارش پوست و داغ ، گرم، سرخ و رطوبتی شدن پوست.

این افراد باید از مصرف غذاهای مولد دم و یا مواردی که دارای مزاج گرم و تر هستند پرهیز  کرده و در مصرف آنها زیاده‌روی ننمایند.

غذاهایی كه غذای اصلی انسان به حساب می‌آیند (غذای مطلق)، مانند گندم و  فرآورده های آن مثل نان‌ها، برنج، حبوباتی مثل نخود، طعم‌های شیرین و میوه‌هایی مانند انجیر و انگور و نیز مخصوصا گوشت‌های قرمز (مثل گوشت گوسفند و گوساله) جگر، دل، قلوه، تخم‌مرغ، مواد غذایی چرب (مثل كره و خامه) و مغزها (مثل بادام و گردو) نیز مقدار زیادی خلط دم تولید می‌كنند.

زیاده‌روی در مصرف این غذاها باعث افزایش غیر طبیعی خلط دم در بدن می‌شود. امروزه به دلیل مصرف مقدار زیادی غذا و كاهش فعالیت بدنی (عدم تناسب بین ورود مواد غذایی با مصرف آن ها توسط بدن)، خلط دم در بدن افزایش می‌یابد و شخص دچار امتلاء می‌شود.

روزه‌داری و گرسنگی كشیدن، یكی از روش‌های درمانی برای این اشخاص است، بنابراین كاهش چشمگیر حجم و غذائیت غذا برای مدتی محدود  مثلا دو تا چهار هفته مفید است و این افراد باید در این مدت از غذاهایی استفاده كنند كه فقط شكم را سیر می‌كنند، ولی منجر به افزایش حجم بدن نمی‌شوند (غذاهای شکم پر کن).

استفاده از انواع آش‌ها و سوپ‌های ساده  دارای كمی برنج و لپه و مقدار بیشتری سبزی تازه كه می‌توانند حاوی یکی از ملین‌هایی مانند آلو،  تمرهندی، آب زرشك یا عصاره سماق (كه نیم ساعت آخر پخت باید اضافه شوند) باشند، در این افراد مفید است و مصرف آن به كاهش خلط دم اضافی در بدن كمك می‌كند. به این غذاها اصطلاحاً مُزَوَّرِه (از ریشه تزویر و به معنی گول زدن) گفته می‌شود، یعنی فرد غذا می‌خورد اما چیزی به اعضا و بدن او اضافه نمی‌شود.

در طب سنتی از این غذاها برای رژیم‌های لاغری استفاده می‌شود كه فقط شخص را سیر می‌كنند، و خلط دم قابل توجهی نیز تولید نمی‌كنند. استفاده از مواد با طعم‌های ترش ماننده غوره، آبغوره، آبلیمو و خورش‌های سبزی مانند خورش كدو، بامیه، قورمه‌سبزی، آلو‌اسفناج (سرخ نشده) كه كمی ترش شده باشند (با غوره، لیمو، زرشك، آب آلبالو، آلوبخارا، تمرهندی و…) و سالاد و لبنیات (در حد متعادل)، آب میوه‌های ترش مانند آب آلبالو، آب زرشك و ترشی‌جات خانگی كه خیلی تند نباشند نیز برای این افراد مفید است.

پس از رعایت سبک زندگی، اقداماتی همچون خونگیری ها شامل فصد و حجامت، در کاهش میزان دم اضافی بسیار کمک کننده می باشند.

تیروئید در طب سنتی: درمان اختلالت تیروئیدی با کمک طب سنتی ایرانی

طبق یک اصل همیشگی در طب سنتی ایرانی اولین قدم در درمان شناسایی و رفع علت بیماری می باشد.

اصلاح مزاج در اولین قدم باعث رفع عامل بیماری زا که همان اخلاط زائد می باشند خواهد شد. رعایت اصولی که به رفع غلبه اخلاط کمک می کند نقش بسیار مهمی در درمان بیماری ایفا میکند.

کاهش سودا به کوچک شدن ندول ها کمک می کنند. رعایت تدابیر کاهنده خلط بلغم به کوچک شدن و یا از بین رفتن کامل ندول های کیستیک می انجامد.

درصورت کاهش غلبه صفرا دربدن و تحریکات و التهاب غده تیروئید نیز رو به بهبود خواهد رفت. و در نهایت رعایت تدابیر کاهش خلط دم در کوچک شدن غده تیروئید و بازگشت تیروئید به اندازه واقعی خود موثر است.

درمان ها در طب سنتی ایرانی شخصی هستند و هر شخص با توجه به مزاج و یا غلبه احتمالی اخلاط نیازمند نسخه ای شخصی می باشد. زمانی که مزاج شخص متعادل شد می توان از درمان های موضعی نیز بهره گرفت.

به طور مثال ماساژ روغن بابونه، که مزاج گرمی دارد، بر روی موضع تیروئید برای سرد مزاجان و یا افرادی که دچار غلبه سردی هستند یا ندول های سرد دارند موثر است.

این روغن با نفوذ به موضع باعث رقیق شدن، نرم شدن، کوچک شدن و یا حتی رفع ندول ها شود. البته اگر زمان زیادی از تشکیل ندول ها گذشته باشد ممکن است ندول ها به سادگی از بین نروند اما می تواند از بروز عارضه های ناشی از آنها بکاهد.

ماساژ روغن بنفشه و یا کدو بر روی موضع تیروئید به افرادی که دچار التهاب و حرارت در ناحیه تیروئید شده اند کمک می کند.

بادکش لغزان تیروئید که باید تنها توسط متخصص انجام شود با افزایش خونرسانی به این ناحیه باعث برطرف شدن عوامل ایجاد کننده مشکلات خود ایمنی، کاهش سایز ندول ها، و تحریک تیروئید کم کار برای تولید هورمون ها شود. گاهی تاثیر این درمان ها به حدی است که می توان داروها را کم و یا حتی قطع کرد. اما توجه داشته باشید که قبل از مشورت با پزشک و اطمینان از درمان کامل به هیچ عنوان داروهای خود را قطع نکنید.

گاهی پس از اصلاح سبک زندگی می توان برای کاهش اندازه و التهاب تیروئیدهایی که خیلی بزرگ شده اند و روی بلع و گلو فشار می آوردند از زالو درمانی و حجامت روی موضع تیروئید کمک گرفت. این اقدامات باید تنها توسط متخصص آموزش دیده صورت بگیرد.

کلام آخر: در طب سنتی ایرانی همیشه پیشگیری بر درمان مقدم است. رعایت اصول سبک زندگی (شش اصل ضروری حفظ سلامتی) از ابتلا به بسیاری از بیماری ها همچون اختلالات عملکرد تیروئید جلوگیری خواهد کرد و نیز پس از ابتلا به بیماری ها نیز منجر به کوتاه شدن دوره بیماری و جلوگیری از تشدید آن می شود.

به قلم دكتر سید مهدی میرغضنفری

تنظیم و گردآوری مریم قره گزلو