تدابیر فصل بهار از دیدگاه طب سنتی
تدابیر فصل بهار از دیدگاه طب سنتی
دو زمان در سال از اهمیت بسیار بالایی در تاثیر بر حالات و سلامتی انسان برخوردار است: آغاز پاییز و آغاز بهار؛ چون در این دو وقت، حرارت هوا به طور فاحش (از گرمی به سردی و برعکس) تغییر می‌كند، اما بین فصول پاییز و زمستان یا بین بهار و تابستان تغییر حرارت خیلی زیاد نیست و فقط قدری حرارت تغییر می کند. بنابراین رعایت تدابیر سلامتی در این دو زمان هم بسیار مهم است.
فصل بهار، مزاج گرم و تر دارد، یعنی طبیعت و بدن به سمت گرمی و تری حركت می‌كنند، بنابراین باید مصرف خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های گرم و تر (مانند نان، گوشت‌ها، برنج، مواد شیرین و شیرینی‌ها) كاهش پیدا كند.
در زمستان امکان خوردن غذاهای پرحجم و پرانرژی تا حدی وجود دارد (چون هوا سرد بوده و قدرت هضم نیز بالاست)، اما در بهار نه!
بهار، فصل پاكسازی بدن از مواد زائد جمع شده در آن بر اثر مصرف خوراک های سنگین در فصل زمستان می‌باشد و لذا باید ورودی بدن محدود شود. شاید یكی از علل خوردن ماهی دررسم شب عید به همین دلیل باشد، چون ماهی یك گوشت سبك و خنك است.
نوشیدنی های مناسب فصل بهار
در فصل بهار مصرف میوه‌ها، شربت‌های کم شیرین رو به خنكی (مانند شربت به لیمو، آبلیمو، سكنجبین رو به ترش، زرشك، انار، آلو و تمبرهندی تازه) مفید است.
برای تهیه این شربت‌ها باید مثلاً مقداری تمرهندی یا زرشك را چند ساعت خیس كرد. بعد دست‌ها را شسته و دستكش یكبار مصرف به دست کرده و آنها را در ظروفی كه حالت توری مانند دارند، چنگ بزنند تا لِه و با هم مخلوط شوند.
با صاف كردن آن از صافی، عصاره خارج می‌شود. مقداری (حدود یك سوم تا یک پنجم حجم آن، بسته به اندازه تمایل به شیرینی و ترشی) شكر یا پودر قند به آن اضافه شود. روی حرارت ملایم آن را هم بزنند تا كم حجم و غلیظ شود.
به این ترتیب شربت به دست می‌آید. مصرف این شربت در روزهای آخر زمستان و اول بهار مفید است.
می‌توان به این شربت مقداری خاكشی هم افزود. خاكشی تمیزكننده و دفع‌كننده مواد زائد و خنك‌كننده بدن است و برای كبد نیز بسیار مفید است.
استفاده از خاكشی در آب دمای اتاق یا كمی ولرم، نیز لینت مزاج می‌دهد که خود باعث پاکسازی بدن از مواد زائدی که در طول زمستان در بدن جمع شده اند می شود.
غذاهای مناسب فصل بهار
خوردن آش آلو، آش سكنجبین، آش انار، آش دوغ (آش‌های رو به خنك)، آش‌های حاوی آب یا عصاره زرشك یا انار یا سماق در فصل بهار مفید است.
این آش‌ها بهتر است بیشتر حاوی سبزیجات تازه و دارای مقدار کمی لپه و برنج باشند. می‌توان گوشت‌های لطیفی مثل بال یا گردن مرغ یا مختصری از گوشت چرخ کرده و قلیه شده بره در آن استفاده نمود.
در نیم ساعت آخر پخت آش، یكی از موارد گفته شده (مثلا یك فنجان آبغوره، آب انار، آب زرشك، سكنجبین ملس یا آب لیمو) را می‌توان اضافه نمود. می‌توان به آش‌ها تنوع داد و هر روز یكی از این موارد را اضافه كرد.
این غذا به‌ویژه برای افراد چاق و تنومند با مزاج گرم و برای اكثر افراد در این فصل مفید است، ولی افراد باید سعی كنند هنگام مصرف این آش نفخ نداشته باشند، چون این آش ممكن است باعث افزایش نفخ شود. در صورتی كه معده فرد سرد است، مصرف این آش باید به بعد از رفع مشکل معده موکول شود.
گاهی به افراد چاق و تنومند توصیه می‌شود حدود 2 هفته هر وعده از این آش استفاده كنند، اما به برخی افراد توصیه می‌شود هفته‌ای 2-3 بار از این آش استفاده نمایند.
در كل استفاده از ملین‌ها و ایجاد اسهال نسبی در فصل بهار خوب است. این آش‌ها هم ملین و خنك هستند.
استفاده از سبوس در بهار بسیار مفید است.همچنین می‌توان آلو یا پودر سبوس گندم یا برنج را در یك فنجان آب ریخت و در صورت نفخ نداشتن معده، صبح ناشتا یا نیم ساعت بعد از غذا از آن استفاده كرد.
استفاده از كاهو سكنجبین، میوه‌ها و سبزیجات هم در این فصل بسیار توصیه می‌شود.
در فصل بهار چه نوع گوشتی مصرف کنیم؟
كیفیت گوشت گوسفند ها در این فصل خوب نیست، چون گوسفندها در محل های نگهداری بوده‌اند و پروار شده، چربی گرفته و به چرا نرفته‌اند (مگر در مناطق گرمسیری)، بنابراین در اواخر زمستان كیفیت گوشت گوسفند مطلوب نیست و بهتر است از گوشت قرمز در این زمان از سال استفاده نشود.
در فصل بهار مصرف گوشت ماهی بیشتر توصیه شده، چون خنك و سبك است. همچنین مصرف گوشت پرندگان هم در این فصل بیشتر از گوشت قرمز توصیه شده است.
ضرورت پاکسازی بدن در فصل بهار
در اوایل بهار، تاكید بر ورود مواد به بدن نیست، بلكه بر خروج مواد زائد از بدن است. اینكه توصیه شده در فصل بهار از ملین استفاده شود، به همین دلیل است.
گفته شده افراد در بهار اگر عادت دارند و اذیت نمی‌شوند به‌ویژه كسانی كه حالت تهوع دارند، گاهی با تحریك گلو و ته حلق، استفراغ کرده و محتویات معده را بالا بیاورند، اما انجام این کار تنها با تجویز پزشک باید انجام شود.
مثلا افراد می‌توانند یك تا دو لیوان آب گرم با مقدار کمی نمك یا سكنجبین را ناشتا و یکجا بنوشند و با تحریك ته حلق، بالا بیاورند (با نظر پزشك).
در بهار باید طعم‌های شیرین كمتر مصرف شود و مصرف مواد ترش، آبكی و بی‌طعم افزایش یابد. با این كار بسیاری از موارد آلرژی اوایل بهار یا اواخر زمستان، جوش و دمل‌های بهار اتفاق نمی‌افتد.
دلیل این جوش‌ها در بهار این است كه افراد در زمستان پرخوری كرده‌اند و به دلیل سرمای زمستان و انجماد این مواد در بدن هم علائمی دیده نمی‌شود. در بهار چون هوا گرم می‌شود، این مواد که از قبل در بدن جمع شده و رسوب كرده اند، شروع به حركت در بدن می‌كنند و ایجاد جوش، عطسه، تحریك پوست، تحریك سیستم تنفسی، آبریزش، تنگسی نفس و كهیر (علائم حساسیت و آلرژی) می‌كنند.
باید و نبایدهای حجامت در فصل بهار
در این فصل حجامت (خروج خون از بدن) با تشخیص و تجویز پزشک نیز مورد تاکید است.
بهترین فصل برای حجامتِ پیشگیری، بهار است که هوا معتدل شده و طبیعت مدبّره بدن شروع به پختن و دفع مواد زائد مجتمع شده در بدن از فصل زمستان می کند. قبل از این که این عمل باعث بروز عوارضی مثل جوش و دمل، آلرژی، خارش بدن، احساس سنگینی و خواب آلودگی و… شود، طبیب باید به طبیعت کمک کرده و مواد زائد داخل خون را از بدن خارج کند.
اما ذکر این نکته ضروریست که در طب سنتی ایرانی برای درمان بیماری ها، ابتدا باید اصول سبک زندگی شامل خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها، شرایط محیطی، ورزش، خواب، دفعیات و رخدادهای روانی مورد توجه قرار گیرد؛ سپس می‌توان از داروهای مطرح در طب سنتی با منشاء گیاهی، حیوانی یا معدنی استفاده کرد (با اولویت داروهای مفرد و ضعیف در برابر داروهای مرکب و قوی) و در نهایت به درمان های دستی مثل ماساژ و خونگیری از طریق فصد، زالو و حجامت پرداخت.
حجامت در جایگاه خود روش درمانی مفیدی است ولی در عین حال می‌تواند مضر باشد. ادعاهای بی‌جا درباره اینکه طب سنتی و حجامت می‌توانند جایگزین واکسیناسیون باشد یا اینکه به تنهایی به عنوان درمان اصلی بسیاری از بیماری‌ها مؤثر است، اغراق آمیز است.
حجامت برای چه کسانی منع شده است؟
حجامت‌های بی‌جا و بیش از حد، مضر هستند. نوع، محل، تعداد و شدت حجامت و خونگیری، فقط باید توسط پزشک متبحر در طب سنتی تعیین و اجرا شود.
حجامت برای کودکان زیر ۲ سال و افراد بالای ۶۰ سال توصیه نشده است چرا که استقامت اعضا در کودکان کمتر بوده و حجم خون کم است و در سالمندان نیز چون اغلب خونشان غلیظ است و پوست و گوشت خشکی دارند تنها با حجامت، خون رقیق شان خارج می شود، بنابراین؛ احتمال افزایش غلظت خون و خشکی بیشتر مزاج در این گروه سنی زیاد است.
همچنین کسانی که سابقه هموفیلی، کم خونی، صرع و سکته قلبی دارند یا در گروه سردمزاجان بوده و خونشان رقیق و کم فشار است و مدام دچار سرگیجه و سردرد می شوند یا از داروهای شیمیایی وارفارین و هپارین که ضدانعقادند استفاده می کنند و زنان باردار نمی توانند حجامت کنند .
تغذیه مناسب در زمان حجامت
حجامت با شکم خالی به خصوص صبح قبل از مصرف صبحانه باعث ایجاد ضعف در قوای بدن می شود و حجامت بلافاصله پس از صرف غذا سبب نقصان هضم و جذب ماده غذایی می گردد. در عین حال، یک ساعت قبل و بعد از حجامت نباید شکم پر باشد و غذایی خورده شود.
در روز تعیین شده برای خونگیری حتماً وعده های غذایی (مخصوصاً صبحانه) مصرف شود (ترجیحاً صبحانه عسل یا مربا….باشد). در غیر این صورت کمی عسل یا خرما میل کنید.
برای دفع بهتر مواد زاید از بدن از ۳ روز قبل از حجامت آش آلو، خاکشیر با آب گرم، سوپ جو، آب انار و آب زرشک مصرف کنید و از خوردن غذاهایی چون جگر، ماهی، پنیر و تخم مرغ بپرهیزید و بعد از حجامت شربت عسل، سکنجبین و عرق کاسنی بنوشید.
بعد از خونگیری می توان تا حدی از غذاها و میوه های خون ساز (مثل عسل، بادام، زرده تخم مرغ، گوشت پرندگان کوچک) یا تسویه کننده خون (انار، زرشک، تمرهندی تازه، آب پنیر طبی و…) استفاده شود.
در چه زمان هایی حجامت نکنیم؟
در ایامی که روزه هستید و بسیار بی خواب بوده اید یا در حال مصرف داروهای آنتی بیوتیکی هستید یا کوهنوردی کرده اید و یا مقاربت جنسی داشته اید و همچنین ۵ روز قبل و بعد از عادت ماهانه حجامت نکنید.
از عوارض حجامت توسط افراد ناوارد و غیرمتخصص، پارگی شریان و ورید و همچنین شوک و غش ناشی از حجامت های تجویز نشده است.
و مهم تر اینکه حجامت مانند سایر خدمات درمانی باید در محیطی با استاندارهای بهداشتی انجام شود.
کلام آخر: اگرچه در فصل بهار به علت تغییراتی در بدن، احتمال نیاز به حجامت بیشتر است، ولی حتماً برای انجام حجامت فصل بهار هم می بایست با پزشک مشورت کرد.
تالیف سید مهدی میرغضنفری: دکتر سید مهدی میرغضنفری، پزشک، دکتری تخصصی فیزیولوژی، عضو هیئت علمی (دانشیار) دانشگاه و معاونت پژوهشی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ارتش و پژوهشگر طب سنتی ایرانی
تدوین: مریم قره گزلو
