غذای خوب بخوریم؛ خوب غذا بخوریم

غذای خوب بخوریم؛ خوب غذا بخوریم

پیامبر اكرم(ص) و امام صادق(ع) می فرمایند معده، خانه همه دردها و پرهیز، ریشه همه درمان‌ها است.

به جرأت می‌توان گفت كه عمده طب در همین حدیث درخشان است، زیرا اگر معده سالم نباشد، نمی‌توان انتظار سالم بودن داشت و اگر معده سالم باشد، ولی فرد پرهیز نداشته باشد (یعنی خوردنی ها و نوشیدنی هایی که برایش مضر است را مصرف نماید)، در این صورت هم فرد به بیماری مبتلا خواهد شد.

تجربه نشان داده تا زمانی كه مشكلات گوارشی بیماران مراجعه كننده (از قبیل رفلاكس، یبوست، سنگینی معده، مشكلات هضم و …) برطرف نشود، سلامتی خود را باز نخواهند یافت و بیمار باقی می‌مانند و در برابر درمان مقاومت نشان می‌‌دهند.

یك مرد هندی كه ادعای طب می‌كرد، از امام صادق(ع) پرسید: ای ابوعبدا…، آیا می‌خواهی از آنچه دارم به تو بیاموزم؟

امام فرمودند: من برتر از آنچه تو داری را دارم.

مرد هندی پرسید: آن چیست؟

امام فرمود: گرم را به سرد درمان می‌كنم و سرد را به گرم. خشك را به تر و تر را به خشك و كار را یكسره به خداوند باز می‌گردانم و آنچه را پیامبر اكرم(ص) فرموده است به كار می‌گیرم و می‌دانم كه معده، خانه همه دردها و پرهیز، یگانه درمان است و بدن را بر هر آنچه بدان خو گرفته، وا می‌‌دارم.

مرد هندی می‌گوید: آیا طب جز این است؟ (شما همه طب را با همین چند جمله، بیان فرمودید.)

با توجه به این احادیث، اهمیت غذا، هضم، پرهیز و معده و همچنین اهمیت سردی و گرمی (مزاج ها، به عنوان روح و اساس طب سنتی) مشخص می‌شود، بنابراین قبل از ارائه مطالبی در خصوص غذا از دیدگاه طب سنتی، حتماً باید مفاهیم گرمی، سردی، خشكی و تری را تعریف نماییم.

سعی ما بر آن است كه به افراد از نظر طب سنتی دیدگاهی بدهیم كه حتی در صورت آگاهی نداشتن در مورد یك ماده خوراكی خاص، خودشان بتوانند حدس بزنند كه آیا آن ماده خاص برایشان مفید است یا مضر.

برای مثال، اگر شخصی بداند كه مزاجش گرم است، در فصل تابستان كه مزاج آن گرم و خشك است، خواهد دانست كه نباید در این فصل در مصرف اكثر خوردنی‌های تند مزه و یا غذاهای حاوی ادویه زیاد (كه مزاج آنها هم گرم است) زیاده‌روی كند و در صورت خوردن این قبیل غذاها، دچار عوارض آن مانند جوش، خارش پوست، زرد شدن رنگ و رو، كم شدن خواب، عصبانیت، خشكی پوست و … می شود.

نكته مهم دیگر، در مورد آداب و تدابیر و شرایط كلی غذا و خوردن غذا از دیدگاه طب سنتی است. نکاتی در مورد مقدار غذای مصرفی، زمان غذا خوردن، نوع غذا و تنوع غذا، مكان غذا خوردن، اشتهای حقیقی و كاذب و اینكه معده‌ها با هم از نظر خصوصیات حرارتی، قدرت هضم و … تفاوت دارند، رابطه غذا و ورزش و فاصله بین آنها، رابطه غذا خوردن با استحمام، غذاهای مناسب سنین مختلف (اطفال، جوانان، افراد مسن، زنان باردار و …)، غذاهای مناسب شغل‌های مختلف نیز در این مقوله بسیار مهم هستند که در این مطلب و سایر مطالب در مورد آنها توضیح خواهیم داد.

مزاج‌ها و اخلاط؛ روح طب سنتی

اگر فردی با مزاج (گرمی و سردی) آشنایی نداشته باشد، از طب سنتی چیزی متوجه نخواهد شد. بحث اخلاط نیز بسیار مهم است و با موضوع غذا تناسب زیادی دارد. منظور از اخلاط، 4  ماده تحت عناوین سودا، بلغم، خون و صفرا است. این 4 خلط، موادی هستند كه به دنبال غذا خوردن و هضم، در دستگاه گوارش در بدن شكل می‌گیرند.

اخلاط، در واقع، غذای اعضا و سلول‌های بدن ما هستند. از آنجایی كه اعضای بدن به طور مستقیم نمی‌توانند از غذاهای موجود در طبیعت استفاده كنند، فرد باید غذای خوب بخورد و خوب غذا بخورد تا اخلاط خوب و طبیعی (همان 4 خلط ذكر شده) حاصل شوند.

این اخلاط مورد استفاده اعضای بدن قرار می‌گیرند و به این ترتیب، بدن سالم خواهد ماند و شاهد بیماری‌های مختلف در اعضای بدن (مانند ریزش مو، لكه‌های پوستی، افسردگی، استرس، تپش قلب، مشكلات كلیوی و گوارشی و …) نخواهیم بود، بنابراین دو موضوع مهم در طب سنتی، مزاج‌ها و اخلاط می‌باشند كه مبانی اصلی طب سنتی هستند.

جایگاه و اهمیت غذا و تغذیه در طب سنتی

مبحث خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها (اطعمه و اشربه) یكی از 6 اصل ضروری سالم ماندن از دیدگاه طب سنتی است. در طب سنتی، عبارتی با عنوان «سته ضروریه» یعنی «6 اصل ضروری برای سالم ماندن» وجود دارد و صرفا وقتی شخص سالم خواهد بود که هر شش مورد در وضعیت خوب و طبیعی باشند. این 6 اصل در كنار هم، سبك زندگی را رقم می‌زنند كه عبارتند از:

شرایط محیطی (فصول، اقلیم‌ها، شهرها، آب و هواها و …)

فعالیت‌های بدنی (ورزش‌ها، ماساژ‌ها و …)

رخدادها و رویدادهای روانی (شادی، غم، استرس، افسردگی و …)

خواب و بیداری و خصوصایت خواب و اهمیت آن در سلامتی

توقف و خروج مواد از بدن، به عبارت دیگر چه موادی برای بدن لازم است و باید در بدن بماند و چه موادی زائد است و باید به عنوان مواد دفعی از بدن دفع شوند (مانند ادرار، عرق، مدفوع و …).

خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها كه بسیار مفصل است و هم توصیه‌های طبی و هم احادیث طبی در این خصوص فراوان ذكر شده است.

در این مقاله بیشتر به اصل ششم خواهیم پرداخت. منشأ اخلاط در بدن، غذا است. اینكه فرد چه غذایی بخورد، چقدر بخورد، در چه زمانی بخورد و چگونه بخورد، مهم است.

در صورت اصلاح عادات و آداب غذایی افراد طبق آموزه‌های طبی سنتی ایرانی بسیاری از بیماری‌ها اصلاً بروز نخواهند كرد و اگر بروز نمایند، سریع‌تر بهبود می‌یابند.

اهمیت پرهیز از پرخوری

پیامبر اكرم (ص) می فرمایند: مادر همه داروها كم‌خوری است. و در جایی دیگر نیز می فرمایند كم‌خوری باعث شادابی چهره می‌شود.

در حدیثی دیگر حضرت علی (ع) می فرمایند: كم‌خوری مانع بسیاری از بیماری‌های جسم می‌شود و هر كس در خوردن به كم بسنده كند، سلامتش بیشتر شده و اندیشه‌اش به سامان می‌رسد.

عمده مشكلات و بیماری‌های جسمی و همچنین تا حدودی روانی، مستقیم یا غیر مستقیم به پرخوری و یا بدخوری مرتبط می‌شود، ولی كم‌خوری این مشكلات را در پی ندارد. مردم عصر امروز اکثرا سیستم گوارش ضعیفی دارند و از یک طرف قوای هاضمه (هضم غذا)، جاذبه (جذب غذا) و دافعه (دفع مواد زائد حاصل از هضم) در خیلی از افراد ضعیف‌تر از  قدیم است،  اما از طرف دیگر متاسفانه حجم و تنوع غذاها در یك وعده و همچنین بدخوری، امروزه خیلی بیشتر از  گذشته می‌باشد.

 پس دوعامل منفی در وضعیت تغذیه‌ای افراد وجود دارد که این امر باعث افزایش بروز بیماری‌ها شده است. در حالی كه كم‌خوری این امكان را به بدن می‌دهد كه حتی اگر شخص ضعیف است و گوارش هاضمه ضعیفی دارد؛ بتواند غذا را هضم کرده و از آن مواد قابل استفاده سلول‌ها و انرژی تولید كند.

مانند ظرفی كه روی اجاق است و برای پخت، شعله خیلی كم در اختیار داریم مسلم است كه اگر حجم كمی از مواد غذایی خام را داخل ظرف بریزیم، احتمال پخت آن خیلی بیشتر از زمانی است كه حجم زیادی در آن  ریخته شود. پس تقریبا هیچ وقت از كم‌خوری آسیب نمی‌بینیم، مگر اینكه در این زمینه افراط شود و بدن به نیازهای اولیه خود نرسد و دچار ضعف شود.

تعریف و طبقه ‌بندی غذا از دیدگاه طب سنتی

هر خوردنی و هر آنچه ما می‌توانیم بخوریم، غذا نیست.

غذای خوب و سالم برای انسان محدود است. گاهی اوقات مرز بین غذا و دارو بسیار باریك است. بعضی از خوردنی‌هایی كه افراد امروزه میل می‌كنند، از دیدگاه طب سنتی غذا نیست، بلكه دوا است، (از جمله ادویه‌جات، فلفل، بعضی از سبزیجات مانند پیاز و …) یا مطلقاً دوا هستند و یا تا حدودی غذا ولی بیشتر دوا می‌باشند.

موادی مانند نان، برنج، گوشت خوب، میوه‌هایی مانند انجیر و انگور در مقوله غذا قرار می‌گیرند. باید توجه داشت كه بسیاری از موادی كه خورده یا آشامیده می‌شوند، حدواسط غذا و دوا هستند، یعنی هم غذائیت و هم دوائیت دارند.

غذاها از نظر هضم و هضم پذیری با هم تفاوت دارند. هضم بعضی راحت و هضم بعضی دیگر سخت است.

غذاها از نظر میزان غذائیت با هم فرق دارند، یعنی بعضی از غذاها غذائیت بالایی دارند و انرژی زیادی تولید می‌كنند و باعث می‌شوند انسان عضله بیاورد و رشد كند و بعضی دیگر این طور نیستند.

غذاها از لحاظ نوع اخلاطی كه از غذا در بدن تولید می‌شود نیز با هم متفاوتند، مثلاً از بعضی از غذاها مثل نان برشته شده از گندم مرغوب یا گوشت بره تازه، اخلاط صالح و سالم تولید می‌شود و منجر به سلامتی می‌شوند، اما از برخی غذاها، مانند فست فودها و غذاهای حاضری اخلاط فاسد یا ناسالم تولید می‌شود.

باید دانست كه طعم‌های مختلف مزاج‌های مختلف دارند. موادی كه شیرین هستند، احتمالاً مزاج گرم‌ و تر دارند یا مواد ترش، احتمالاً مزاج سرد و خشك دارند.

بحث مهم دیگر در مورد مصلح‌ها است و اینكه چه غذاهایی باید با هم خورده شوند یا نباید با هم خورده شوند.

غذا چیست؟

بعضی از  خوردنی‌ها كه هر روز و حتی به مقدار زیاد خورده می‌شوند غذا نیستند، بلكه از دیدگاه طب سنتی دوا هستند. غذای مطلق كه برای بدن انسان بسیار مفید است و باعث رشد و نمو می‌شود، ماده‌ای است كه وقتی انسان می‌خورد و وارد بدن می‌شود و مراحل هضم در معده، روده و كبد بر روی آن صورت می‌گیرد، می‌تواند به مصرف اعضا و سلول‌های بدن برسد بدون اینكه مزاج انسان را تغییر دهد و در اعتدال و سلامتی بدن اختلال ایجاد كند. پس به عبارت دیگر، بدن بر روی آن اثر می‌گذارد و نه آن ماده بر روی بدن که به این ماده غذای مطلق گفته می‌شود.

غذای انسان محدود به چند نوع ماده است که اصلی‌ترین آنها گندم و فرآورده‌های آن (از همه مهم‌تر نان) بوده و سپس برنج  در این فهرست قرار دارد. از سایر غذاهای اصلی انسان می‌توان به برخی از گوشت‌ها شامل گوشت گوسفندی، گوساله، بزغاله و یا گوشت پرندگان كوچك مانند مرغ یا جوجه‌مرغ (مرغ جوان) اشاره نمود، البته به شرط اینكه در مصرف آن‌ها زیاده‌روی نشود.

به طور کلی غذاهای اصلی انسان زمینه طعم شیرین دارند یعنی یا خود شیرین هستند و یا بعد از قرار گرفتن در دهان طعم شیرین ایجاد می‌كنند بعضی از میوه‌جات مانند انجیر (كه در قرآن هم ذكر شده) و انگور نیز جزو غذاهای انسان قرار گرفته‌اند.

پس غذای انسان محدود به این  خوردنی‌ها است و انسان می‌تواند با مصرف یك یا چند  مورد از مواد گفته شده سالیان سال سالم زندگی كند.

غیر از موارد ذكر شده، سایر موادی كه ما به عنوان غذا استفاده می‌كنیم، از بهترین غذای (غذای اصلی) انسان فاصله دارند؛ یا اصلاً غذا نیستند و در مقوله دارو قرار دارند و یا عارضه آنها بیشتر از نفع‌شان است.

دوا چیست؟

دوا ماده‌‌ای است كه خورده می‌شود ولی بدن نمی‌تواند روی آن اثر بگذارد، بلكه برعكس آن ماده روی بدن تاثیر می‌گذارد و باعث می‌شود خصوصیات بدن یا مزاج تغییر كند (مثلاً گرم‌تر، سردتر، خشك‌تر، مرطوب‌تر یا برعكس شود) كه به این مواد، داوی مطلق گفته می‌شود.

بعضی از موادی كه امروز به طور معمول استفاده می‌شوند، جزء دواها هستند، مثل اكثر ادویه‌جات كه به غذاها اضافه می‌شوند (مانند فلفل، نمك، دارچین، زنجبیل و…) که کلمه ادویه جمع دوا است و معنی آن آشکار است یا افزودنی های به غذا و یا برخی موادی که با غذا مصرف می‌شوند (مانند سیر، پیاز، تره و …).

پس باید توجه داشت كه در مصرف این‌گونه مواد كه جزء دواها هستند نباید زیاده‌روی  شده و نباید به همه غذاها به طور عادتی و عادی افزوده شوند.

همچنین در همه فصول  و زمان ها نیز میزان استفاده از این مواد یکسان نیست، به طوری که در فصول گرم و مخصوصا تابستان حتی‌المقدور نباید از آن‌ها استفاده کرد یا به کم بسنده نمود، زیرا اكثر این مواد طبع گرم و خشك دارند و باعث می‌شود مزاج انسان در تابستان به سمت گرمی و خشكی برود.

موادی که هم غذا هستند هم دوا

در دیدگاه طب سنتی مواد زیادی هم وجود دارند كه بین غذا و دوا هستند  یعنی هم غذا و هم دوا می‌باشند. اگر خاصیت غذایی ماده‌ای بیشتر از خاصیت دوایی‌ آن باشد، به آن «غذای دوایی» گفته می‌شود، مانند كاهو، كدو، هندوانه، خربزه، برخی از گیاهان مانند شوید، بابونه، شلغم، چغندر، كلم، ماش، عدس و… پس این مواد نباید غذای دائم ما باشند، چون مقداری هم خاصیت دارویی دارند و ممكن است وضعیت بدن و مزاج انسان را تغییر  داده یا با مصرف زیاده از حد آنها در سلامت انسان اختلال ایجاد شود.

برخی از مواد هم وجود دارند كه خاصیت دوایی آنها بیشتر از خاصیت غذایی‌شان است و به آنها «دوای غذایی» گفته می‌شود كه در مصرف آنها باید بیشتر احتیاط نمود، مثل برخی سبزیجات از قبیل تره، نعنا، سیر، پیاز، تخم هندوانه، تخم خربزه و…

منظور از گرمی و سردی غذاها چیست؟

حكمای طب سنتی، تمام اجسام، مواد و حتی حالت‌ها و رویدادهایی كه در هستی وجود دارد را از دیدگاه مزاجی طبقه‌بندی نموده‌اند؛ یعنی از نظر دو شاخصه حرارت و رطوبت، بنابراین بدن انسان و نیز حیوانات، گیاهان و جمادات که شامل غذاها و دواهای مورد مصرف بشر هم می شوند همه دارای مزاج هستند.

وقتی گفته می‌شود غذایی یا ماده‌ای گرم است (مزاج گرمی دارد یا جزو گرمی‌جات است)، منظور این است كه به دنبال خوردن آن ماده و بعد از ورود آن ماده به بدن و یا حتی گاها وقتی كه از آن به صورت موضعی استفاده می‌شود، در بدن علائمی ایجاد می‌شود که مهم ترین آن ها عبارتند از افزایش حرارت بدن و احساس داغی، افزایش جنب و جوش و حرکات بدنی، افزایش سرعت تكلم و یا تسریع فرآیندهای فکری و روانی.

از جمله غذاهای گرم می‌توان به فلفل، دارچین یا غذاهای تند و … اشاره نمود كه با خوردن زیاد این مواد، ممكن است علائم گرمی در فرد ایجاد شود.

خوردن زیاد خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های با مزاج سرد (سردیجات) از قبیل ماست، دوغ، مواد ترش، كاهو و … نیز باعث ایجاد علائم سردی در بدن یا روان مانند سكون، رخوت، سنگینی، خواب‌آلودگی، خستگی، ‌ماندگی، عدم تحرك، در خود فرو رفتن، منگی، كاهش گیرایی و حافظه می‌شوند.

منظور از تری و خشكی غذاها  چیست؟

تری از دیدگاه طب سنتی به معنی حالت انعطاف‌پذیری است. مثلا وقتی مزاج شخصی تر و رطوبت بدن او زیاد است  به این معنی است که اعضای بدنش انعطاف‌پذیر  هستند، استعداد چاقی در این  فرد بیشتر است، كیفیت پوست بهتری دارد، موها انعطاف‌پذیرتر و نرم‌تر است و ممكن است حالت زیادی نگیرد و  ناخن‌ها نیز نرم‌تر است.

این انعطاف‌پذیری، حتی در روحیه این افراد هم خودش را نشان می‌دهد یعنی هم جسم و هم روان انعطاف‌پذیری دارند، به طوری كه با مشكلات راحت‌تر كنار می‌آیند، موضوعات را بهتر قبول می‌كنند و حالت یكدندگی و ثبات در عقیده را نیز كمتر  بروز می دهند.

پس مفهوم تری در طب سنتی به معنی خیس بودن نیست. بعضی از خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها مزاجشان تر است یعنی با زیاده‌روی در مصرف آنها، در انسان تری ایجاد  می‌شود. از جمله این مواد می‌توان به آب، كاهو، دوغ، ماست و کلا لبنیات، غذاهای رو به ترش و میوه‌هایی مثل مركبات (پرتقال، لیموترش و …)، هندوانه و كلاً هر خوردنی و نوشیدنی كه خصوصیاتی مانند آب داشته باشد یعنی بی‌رنگ و بی‌بو و بی‌طعم و شكل‌پذیر باشد اشاره نمود.

خشکی نیز در طب سنتی مفهومی در مقابل تری دارد یعنی ثبات، شکنندگی، انعطاف ناپذیری و حفظ حالت موجود. مواد خشك نیز موادی هستند كه با خوردن زیاد یا استفاده موضعی از آنها، حالت خشكی در بدن ایجاد می‌شود.

مثلاً پوست یا مخاط‌ها (مانند بینی، پلک، دهان) خشك  شده و با ضربه یا فشار مختصری ممکن است دچار ترک یا خونریزی شوند، موها ممكن است خشك و بد حالت گردند، و ممكن است  حالت یبوست و اشكال دفع در شخص ایجاد گردد.

روان این افراد (افراد خشك مزاج) هم به همین  طریق دچار یبوست و خشکی بوده، و معمولا روحیات و اعتقادات ثابت و بدون انعطاف پذیری دارند.

تغذیه متناسب با مزاج

بدن انسان‌ها هم مانند سایر اجزای هستی (گیاهان، بدن حیوانات، جمادات و مواد معدنی) دارای مزاج است. در واقع مفهوم مزاج، یك طیف است و هر جسمی كه در جهان هستی وجود دارد، از نظر میزان حرارت و رطوبت، در یك جایی از این طیف قراردارد، بنابراین مزاج یك مفهوم نسبی است. مثلاً ‌مزاج یك فرد ممكن است نسبت به دیگری گرم‌تر، خشك تر، سردتر و یا رطوبی‌تر باشد.

انسان‌ها هر مزاجی كه داشته باشند، بهترین حالت سلامتی برایشان وقتی است كه در مزاج خودشان متعادل باشند (چه گرم مزاج‌ها و چه سردمزاج‌ها).

یكی از راه‌‌های اصلی حفظ تعادل مزاج، رعایت خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها متناسب با مزاج خود است و معنی اعتدال مزاج، سالم بودن عملكرد‌های جسمانی و روانی او  می‌باشد.

مثلاً اگر افراد گرم مزاج گرمی‌جات زیاد بخورند، از تعادل مزاج خارج  شده، اصطلاحاً دچار گرمی و علائمی مانند تپش قلب، بی‌خوابی، یبوست، عصبانیت و پرخاشگری می‌شوند كه این به معنای سوء مزاج و درجاتی از بیماری است كه باید جلوی آن هرچه سریع‌تر گرفته شود و از مصرف زیاد گرمی‌جات پرهیز نماید.

این اتفاق ممكن است برای تمام افراد با هر مزاجی  رخ دهد. اگر فردی با مزاج گرم و خشك در مصرف سردی‌جات (ماست، دوغ، كاهو و…) هم زیاده‌روی كند، دچار سردی می‌شود.

البته ذکر این نکته ضروریست که افرادی كه مزاج‌های گرم دارند، معمولا ‌معده‌ و هضم قوی هم دارند، به طوری كه می ‌‌توانند غذاهای سنگین‌تر را راحت‌تر هضم كنند، اما افراد سرد مزاج مخصوصاً وقتی كه سردی معده هم داشته باشند، قوه هاضمه و جاذبه آن ها  ضعیف است و در نتیجه باید حجم غذای كمتر و متناسب با مزاج شان بخورند و پرخوری برای این افراد بسیار زیانبار است.

شناخت مزاج افراد و مزاج خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های باعث می شود که فرد با مصرف خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های مناسب مزاج، در حداکثر سطح سلامتی زندگی نمایند.