خواص خوراکی های سفره هفت سین از دیدگاه طب سنتی ایرانی

خواص خوراکی های سفره هفت سین از دیدگاه طب سنتی ایرانی

آمدن فصل بهار و عید نوروز همواره یادآور یکی از محبوب ترین و زیباترین آداب ایرانیان است: سفره ی هفت سین.

در این مقاله قصد داریم تا شما را با خواص سین های سفره هفت سین از دیدگاه طب سنتی ایرانی آشنا کنیم.

این هفت سین پرخاصیت؛ سین اول: سیب

یکی از خوردنی های ثابت سفره هفت سین سیب است. سیب انواعی دارد؛ شیرین، ترش یا میخوش. بهترین سیب‌ها سیبی است که نسبتا بزرگ باشد، کاملا رسیده و شاداب بوده، پوست نازک و بافت ترد داشته، خیلی سفت نباشد. مزاج سیب رسیده شیرین گرم و تر است، اما مزاج سیب ترش به سردی و خشکی می رود؛ سیب میخوش (کمی ترش و کمی شیرین) معتدل رو به سرد است.

خوردن و بوئیدن سیب نشاط‌آور و مفرح بوده و سبب تقویت اعضای اصلی و حیاتی بدن شامل کبد، قلب و مغز می‌شود.

سیب میخوش  تسکین دهنده تشنگی و تهوع‌های ناشی از صفرا و همچنین اسهال‌های ناشی از حرارت و صفرا است.

سیب ترش قابض است، قوه هضم را بیشتر می‌کند و برای بهبود رفلاکس خوبست. مصرف سیب ترش برای بهبود تب نیز مناسب است. افرادی که دچار سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS) و یا كولیت می‌باشند نیز معمولا بسیار از این میوه نفع می‌برند.

همچون سایر مواد ترش، مصرف سیب ترش هم در طولانی مدت موجب بروز مشكلات گوارشی و قولنج و کند ذهنی شده که برای جلوگیری از این اثرات بهتر است گاهی با مصلح آن كه هل و دارچین است مصرف شود.

آب و رب (آب سیب تغلیظ شده با حرارت غیر مستقیم) سیب در تمامی عملکردها قوی‌تر از جرم سیب است و برای دفع سموم هم بسیار موثر است مخصوصا در مورد کسانی که قدرت هضم پایینی دارند یا افراد مسن یا اطفال که دندان ندارند و نمی‌توانند خود سیب را مصرف کنند توصیه به مصرف آب یا رب آن می‌شود که هضم بسیار آسان و جذب سریعی دارد و سریعا تبدیل به انرژی در بدن شده و باعث شادابی جسم و روح می‌شود.

این هفت سین پرخاصیت؛ سین دوم: سیر

سیر یکی دیگر از سین های سفره هفت سین است. مزاج سیر، گرم و خشك است. سیر تازه به علت رطوبت بیشتر از نوع كهنه آن بهتر است.

سیر هم همانند پیاز دارای رطوبت خوب و اصطلاحاً‌ فضلیه است كه برای بدن مفید است و حرارتی شبیه حرارت ذاتی و غریزی بدن ایجاد می كند و برای افزایش طول عمر مفید است.

خوردن متعادل سیر با رعایت مزاج، زمان، فصل و اقلیم، باعث حفظ تندرستی می شود.

سیر محلل است، یعنی تحلیل برنده مواد زائد سفت شده و غلیظ شده در بدن كه معمولاً از منشاء بلغم و سودا هستند که اگر در بدن بمانند و غلیظ و سفت بشوند و رسوب كنند، منجر به انسدادها ، رخوت بدن و احساس سنگینی می شوند.

 سیر، جالی و جلادهنده است چون آلودگی ها را زدوده و خونرسانی را بهبود می بخشد.

سیر همچنین رطوبت های معده را از بین می برد که علت خیلی از بیماری های گوارش مثل نفخ، ترش كردن و سوء هاضمه است .

سیر ضد نفخ و باد شكن است و لینت مزاج می دهد. خون را رقیق می كند و چون باز كننده است ترشحات بدن مانند عرق، ادرار و عادت ماهیانه را افزایش می دهد.

سیر قوت تریاقی دارد و ضد سم است و در افراد سرد و تر كه دچار مشكلاتی در قوای جنسی و اعمال زناشویی هستند، بسیار مفید است. اما زیاده روی در افرادی با مزاج گرم، باعث از بین رفتن و خشك شدن مایعات جنسی می شود.

سیر، خورنده یا اکال است لذا برای باز كردن دمل ها و آبسه های پوستی به صورت موضعی روی پوست گذاشته می شود؛ مثلا برای رفع توده های سفت شده قدیمی زیر پوستی یا میخچه، زگیل و گوشت اضافه که باید با نظارت پزشك انجام شود.

جویدن سیر پخته همراه با كندر برای تقویت بن دندان ها و سرفه های مزمن و درد قفسه سینه بسیار خوب است. روغن سیر برای مفاصل، گرفتگی و اسپاسم های ناشی از بلغم و سردی بسیار خوب است.

نشستن در آب سیر آب پز شده می تواند باعث باز شدن مجاری ادرار و سهولت ادرار شود. بنابراین برای كسانیكه دچار مشكلات پروستات هستند و ادرارشان بند می آید و همچنین  برای سهولت انجام عادت ماهیانه مفید است که به صورت نشستن در این محلول و یا تنقیه كردن داخل روده یا واژن صورت می گیرد. البته حتما باید توسط پزشك تجویز شود.

 اگر سیر همراه با سركه به صورت سیر ترشی مصرف شود عوارض آن هم به دلیل اصلاح شدن توسط سرکه، كم می شود.

ممکن است گرم مزاجان به دنبال مصرف سیر عوارضی مثل سردرد پیدا كنند و حتی به  چشم آسیب هایی برسد و خشكی ایجادشود که مصلح آن سكنجبین است. كسانیكه اصطلاحا صفرایی یا دارای مزاج گرم و خشک هستند و تلخی دهان دارند، باید در مصرف پرهیز كنند و مواظب باشند زیاده روی نكنند.

پختن سیر در آب و كمی نمك و یا همراه با مقداری روغن بادام می تواند مضراتش را اصلاح كند.

افراد مبتلا به بواسیر و خانم های باردار و شیرده باید مواظب باشند كه در اثر مصرف سیر، عارضه ای برایشان ایجاد نشود.

این هفت سین پرخاصیت؛ سین سوم: سماق

سماق نیز یکی دیگر از خوردنی های محبوب هفت سین است. مزاج سماق سرد و خشك است. هر چه سماق تازه تر و رنگ رو به سرخی داشته باشد بهتر است.

 سماق ضد صفراست و تحریک اشتها می کند. این ماده تشنگی را كاهش می دهد. قابض است بنابراین كسانیكه دچار اسهال (مخصوصا اسهال های ناشی از گرمی) هستند می توانند از جوشیده و دم كرده سماق یا افزودن به غذا برای بهبود اسهال استفاده كنند.

به صورت موضعی برای برخی انواع تکرر یا بی اختیاری ادرار و مدفوع می تواند مفید باشد. افرادی (معمولا خانم ها) که دچار سستی عضلات کف لگن و اسفنگترهای خروجی مثانه و مقعد هستند (مثلا بدنبال سرفه و عطسه، کمی ادرار یا مدفوع از آن ها خارج می شود)، افرادی که دچار خونریزی های مقعدی (بواسیر یا شقاق) و یا خونریزی های غیر طبیعی رحمی هستند می توانند مقداری سماق (2-4 قاشق) را در آب (2 لیوان) ریخته، ده دقیقه ملایم بجوشانند، صاف کرده و بگذارند خنک شود و در آن بنشینند و تا یک هفته هر روز تکرار کنند.

سماق مانع ریختن صفرا به اعضا می شود. یكی از شایعترین  این اعضا روده است كه منجر به التهاب روده و زخم روده می شود و سماق می‌تواند از آن جلوگیری کند.

سماق همچنین برای برخی از ورم های حاد مفید است. میتوان سماق را به حالت خمیری درآورده، در محل ورم گذاشت و از افزایش ورم و داغ شدن و تورم جلوگیری کرد.

همراه با كباب استفاده می شود چرا که هضم آن را بهتر می كند و جلوی افزایش بیش از حد صفرا و حرارت ناشی از هضم گوشت قرمز را می گیرد.

گاهی به صورت تنقیه استفاده می شود، که برای برخی از مشكلات سیستم روده ای مخصوصا التهابات و نیز بواسیر داخلی مفید است و البته فقط باید با تجویز پزشک انجام گیرد.

این هفت سین پرخاصیت؛ سین چهارم:‌ سمنو

سمنو یکی از محبوب ترین خوردنی های سفره هفت سین است. مزاج سمنو گرم و تر و به سمت اعتدال نزدیک است. مصرف سمنو برای همه مزاج ها، مخصوصا خشک مزاجان توصیه می شود اما دارندگان مزاج گرم و تر نباید در مصرف آن زیاده روی کنند.

برای تهیه سمنو باید از گندمی استفاده شود که دانه آن متوسط رو به درشت، رنگ آن مایل به زرد و بدون آفت باشد.

از آنجایی که سمنو، از شیره جوانه گندم و آرد، پخته و تهیه می شود غذایی سهل الهضم با کمترین دفعیات است و یک وعده غذایی کامل محسوب می شود و به دلیل آن‌که ارزش غذایی آن نسبت به برنج و سایر حبوبات زیادتر است برای رشد کودکان و نوجوانان یا برای مصرف در دوران نقاهت بیماری، بهترین غذا محسوب می شود اما مصرف زیاده از حد آن برای مبتلایان به دیابت و اضافه وزن توصیه نمی شود.

این هفت سین پرخاصیت؛ سین پنجم: سنجد

سنجد نیز همواره در سفره هفت سین دیده می شود. مزاج سنجد سرد وخشک است. هرچه سنجد نارس ترو سبز تر باشد، خاصیت سردی و قابض بودن آن بیشتر است.

بهترین نوع سنجد، نوع بزرگ وپوست نازک آن است که طعم شیرینی داشته باشد.

پودر هسته آن برای تقویت استخوانها مفید است. پوست روی سنجد نیز باعث تقویت و افزایش کیفیت پوست بدن می شود.

سنجد خاصیت قابض داشته و جمع کننده است، از این رو برای رفع بیماری هایی نظیر بواسیر، مفید است. به همین ترتیب برای رفع بی اختیاری ادرار به علت شل شدن بافت و دریچه خروجی مثانه نیز مفید است.

از آنجایی که خاصیت سردی و قابض بودن سنجد نارس بیشتر است برای برخی اسهال های شدید یا مزمن می توان از سنجد کال نیز استفاده نمود. در خونریزی های گوارشی (نظیر کولیت اولسروز وبیماریهای التهابی روده)، یکی از بهترین درمان ها سنجد است.

همچنین خانم هایی که دچار خونریزی بیش از حد ایام عادت ماهانه هستند، می‌توانند پس از سپری شدن حدود سه تا پنج روز از دوران عادت (ایام طبیعی)، شروع به مصرف سنجد کنند تا خونریزی و لکه بینی  شدید یا طولانی آنها از بین برود.

سنجد صفرا و ریزش آن را به درون سیستم گوارشی مهار می‌کند، از این رو سنجد هم علت و هم علایم بیماریهای التهابی روده را رفع می کند.

سنجد با مکانیسم مهار صفرا مانع بروز تهوع و استفراغ می شود. از این رو به افرادی که صبحگاهان حالت تهوع داشته یا مزه دهان آنها تلخ است (بیشتر در افراد صفراوی با مزاج گرم وخشک روی می دهد) توصیه می‌شود پس از بیدار شدن دو تا سه عدد سنجد میل کنند.

مصرف آن برای خانم های باردار که دچار تهوع هستند بسیار مفید است. بعضی اوقات افراد باردار میل به خوردن خاک، برنج خام و ….(پیکا) دارند. مصرف سنجد بعلت اینکه طبعی شبیه خاک دارد، می تواند در بهبود این حالت موثر واقع شود.

یکی از خواص سنجد، تعدیل دمای بدن است؛ لذا سنجد برای تب مفید است. مصرف آن برای رفع  برخی عوارض ناشی از حرارت بالا مثل انواع سرفه ها که بدلیل حرارت بالا روی می‌دهد و ممکن است بعنوان آلرژی شناخته شود و همچنین برای برخی سردردها که ناشی از گرما بوده و مخصوصا در فصل تابستان شایع هستند، مفید خواهد بود.

همچنین سنجد با جلوگیری از صعود گازها و بخارات گوارشی به مغز مانع بروز علایم سردرد شده و می‌تواند برای مغز بسیار مفید باشد.

سنجد در بعضی موارد نیز مانع بروز جوش های پوستی می شود.

سنجد بسیار موافق مزاج اطفال است، زیرا اطفال دارای حرارت زیاد مزاجی هستند.

 زیاد خوردن سنجد برای گوارش خوب نیست و عمل هضم را مختل می کند وبرای گوارش هم سنگین است. مصلح آن مواد شیرین نظیر نبات وشکرو…می باشد.

این هفت سین پرخاصیت؛ سین ششم: سرکه

سرکه یکی دیگر ار خوراکی های سفره هفت سین، بهترین و فاضل ترین ترشی ها است. سرکه از انواع شیرینی ها یا میوه های شیرین همچون انگور (مویز)، سیب، خرما، عسل، شیره نیشکر، شیره انگور و … به دست می آید.

سرکه دارای دو جوهر (پایه) مختلف یکی گرم (به دلیل ماده اولیه شیرینی که از آن تهیه شده است) و یکی سرد است و به همین دلیل، هم تیز و هم ترش است که هر دو لطیف هستند؛ البته سردی آن غالب است.

سرکه، بسیار نفوذ کننده و خشک کننده است، لذا برای نفوذ به بافت ها و نیز رفع ورم ها، آماس ها و ترشحات، به صورت موضعی، کاربرد فراوان دارد.

دهانشویه، مزمزه کردن و غرغره کردن با آن، مخصوصا اگر همراه با کمی نمک یا شبت باشد، باعث استحکام دندان ها و لثه ها شده و نیز منجر به رفع ترشحات و لایه های سفت شده چسبیده به حلق و لوزه ها یا دفع توده های سفید رنگ بدبو موجود در حفرات لوزه ها می شود.

بخور دادن سر و صورت با بخارات سرکه (در دمای اتاق یا کمی حرارت دادن سرکه)، باعث رقیق شدن ترشحات و باز شدن انسدادهای تشکیل شده در مجاری بینی، گوش (استاش: مجرایی که بین حلق و گوش میانی کشیده شده است) و سینوس ها شده؛ لذا منجر به پیشگیری و درمان انواعی از گوش درد، کم شنوایی، کیپی گوش و بینی، سینوزیت و اختلالات بویایی می گردد.

استفاده موضعی از آن، کمک به رفع سردرد های ناشی از گرمی می کند مخصوصا اگر همراه با روغن گل باشد.

سرکه مانع ریختن مواد زائد و بیماری زا به اعضای داخلی و مهم بدن (کبد، قلب، ریه، معده) می شود. سرکه، تیزی و شدت گرمی صفرا و داغی خون و بدن را مخصوصا در فصول گرم، از بین برده و همچنین باعث نرم و رقیق کردن ترشحات بلغمی سفت شده در بدن و مجاری می گردد

در افراد گرم مزاج، کودکان بی اشتها با حرارت بالا، و نیز گرمازده ها، باعث باز شدن اشتها شده و به هضم غذاهای سنگین (گوشتی، چرب) نیز کمک شایانی می نماید.

نوشیدن سرکه گرم شده، ضررهای داروهای سمی مخصوصا داروهای مخدر مثل تریاک (افیون) و شوکران را دفع می نماید لذا کمک به ترک اعتیاد می کند.

سرکه به دلیل نفوذ زیادی که دارد، به راحتی در اعضایی مثل اعصاب مرکزی و ریه نفوذ کرده لذا مصرف بی رویه آن مخصوصا توسط افراد با مزاج سرد و یا مبتلا به مشکلات مغزی (افسردگی ها، اختلال حافظه)، عصبی (اختلال حس ها، فلج ها) و ریوی (آسم، سرفه مزمن)؛ می تواند عارضه بدهد.

همچنین اگر زیاده روی شود، می تواند منجر به ضعف بینایی، ضعف و نحیف شدن بدن، اختلال در نعوظ، کاهش مایعات جنسی شود. مصلح سرکه، شربت شکر یا عسل و در کل چیزهای شیرین یا چرب می باشد.

این هفت سین پرخاصیت؛ سین هفتم: سبزه

هفتمین سین سفره ی هفت سین سبزه است که معمولا از سبز کردن بذر حبوبات یا غلات بدست می آید.

رنگ سبز از دیدگاه طب سنتی رنگی اصطلاحا سرد یا خنک است و اصولا نشانه ای از طبیعت و سبز شدن طبیعت و تشویق انسان ها به استفاده و نیز مراقبت از طبیعت است.

به جز برخی از گل ها، بیشتر رنگ هایی که در طبیعت موجودند مزاجی سرد دارند؛ سبزی سبزه ها و برگ درختان، بی رنگی و شفافیت آب ها، قهوه ای یا مشکی بودن تنه ی درختان وسنگ ها و خاک، آبی بودن آسمان و سفیدی یا تیرگی ابرها، رنگ سفید برخی از شکوفه ها در بهار و … همه ی این رنگ ها خنک  و آرامش بخشند و یکی از دلایل آرامش بخشی طبیعت هم وجود همین رنگهاست.

از آنجایی که بدن و مزاج انسانها به دنبال فعالیت های روزانه جسمی یا فکری، کم خوابی و سایر عوامل دچار افزایش حرارت می شوند، نیاز به تعدیل و خنکی دارند و به همین دلیل است که اکثر افراد، فارغ از بحث مزاج تمایل به حضور در جاهای خنک داشته و معمولا در زمان حضور در طبیعت به دنبال مکان هایی در کنار آب و زیر سایه ی درختان هستند.

دلیل این امر این است که تحرک با بالا بردن متابولیسم بدن، خصوصا در فصل های گرم، حرارت بدن را بالا برده و طبیعت، خنکی و رنگ های خنک باعث تعدیل این حرارت شده و به افراد آرامش می بخشد.

در پزشکی نیز رنگ البسه رسمی پزشکان، جراحان، پرستاران و سایر کادر درمان و حتی رنگ دیوار های بخش های مختلف بیمارستان و اتاق عمل عموما از میان رنگ های سرد و خنک همچون سبز، آبی و سفید انتخاب می شود. رنگ هایی مانند قرمز و یا زرد که محرک و گرمند در محیط های درمانی دیده نمی شود. حتی رنگ لباس نیروهای خدماتی مراکز درمانی که معمولا کِرِم یا قهوه ای است نیز جزو رنگ های سرد محسوب می شوند.

نکته ی دیگری که در مورد سبزه وجود دارد مصرف خوراکی آن است. قبل از سبز شدن کامل سبزه می توان از جوانه ی آن به صورت خوراکی استفاده کرد. جوانه ها عمدتا غذاهای کاملی هستند و نه مثل دانه ی جوانه نزده هضم سختی دارند که نیاز به آرد و پخته شدن مفصل دارند و نه مثل دانه ای که کامل سبز شده برای انسان غیرقابل مصرف می باشند.

به طور مثال دانه ی گندم سفت است و باید آرد شود تا به صورت نان مصرف شود یا بلغور شده، به صورت کامل پخته شود و یا بو داده شود تا بتوان آن را مصرف کرد. از طرفی وقتی کاملا سبز شود تنها توسط حیوانات قابل خوردن است.

اما جوانه  ی  گندم حالتی بینابینی است که به صورت خام نیز قابل مصرف است و مقویست.

جوانه ها نیز از نظر خواص باهم متفاوتند. بهترین جوانه ها از نظر غذاییت و تناسب با مزاج انسان جوانه  ی گندم و ماش هستند. طول ساقه جوانه زده نیز نباید زیاد بلند باشد و حداکثر یک سانتی متر باشد به طوری که نازک یا به اصطلاح لطیف باشد. اما جوانه ی جو سنگین (دارای هضم سخت) و سرد است. جوانه ی عدس نیز سنگین است و تولید سودا می کند.

مصرف جوانه ها به افرادی که دچار ضعف هستند و کم انرژی و لاغرند ودچار مشکلات هضم هم نیستند توصیه می شود.

برخی از افراد، که دچار سردی معده هستند و معده های ضعیفی دارند نمی توانند جوانه  ی گندم و یا سایر جوانه ها را به صورت خام مصرف کنند.

نشانه ی معده ی ضعیف نیز این است که بعد از خوردن غذا، غذا تا ساعت ها در معده می ماند و فرد آروغ های بد بو می زند و احساس سنگینی در معده خواهد داشت و دچار نفخ و ترش کردن می شود. افرادی که دچار چنین مشکلاتی هستند باید غذاهای پخته، سهل الهضم و سبک مصرف کنند.

افرادی که دارای معده های ضعیفی هستند و قصد دارند تا از جوانه ها استفاده میتوانند برای مدت زمان کوتاهی جوانه ها را بخار پز کنند و با کمی نمک، که گرم است و هضم را راحت تر و طعم آن را بهتر می کند، آن را میل کنند.

با دقت در اقلام سفره هفت سین متوجه می شویم مصرف غذاهای گیاهی (مخصوصا گندم) به عنوان غذای اصلی انسان، میوه جات معتدلی همچون سیب، و افزودنی هایی مفید به غذا یا تنقلات پرخاصیت میان وعده با تمرکز بیشتر بر خنکی جات -که می تواند علائم و عوارض غلبه اخلاط گرم (صفرا، دم) در ابتدای گرم شدن هوا (بهار) را مهار کند- مورد تاکید واقع شده است. این نکات، نشانه حکیمانه بودن سنت های اصیل ایرانی است که مایه مباهات می باشد.

تالیف سید مهدی میرغضنفری: دکتر سید مهدی میرغضنفری، پزشک، دکتری تخصصی فیزیولوژی، عضو هیئت علمی (دانشیار) دانشگاه و معاونت پژوهشی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ارتش و پژوهشگر طب سنتی ایرانی

تدوین: مریم قره گزلو