سرگیجه در طب سنتی: علل، پیشگیری و درمان

سرگیجه در طب سنتی: علل، پیشگیری و درمان

یكی از مشكلات شایعی كه به سردرد نزدیك است، سیاهی رفتن چشم و سرگیجه است. این مشكلات چه از نظر علت و چه از نظر درمان، با سردرد مشابهت دارند. لذا با به کار بردن تدابیر مناسب، احتمال بهتر شدن سرگیجه و سیاهی رفتن چشم بیشتر می­شود.

دو واژه سدر و دوار در رابطه با سرگیجه و سیاهی رفتن چشم وجود دارد؛ سدر، سیاهی رفتن چشم هنگام برخاستن از زمین است و در دوار، این احساس به وجود می­ آید که همه اشیاء در حال چرخیدن دور سر هستند و این احتمال وجود دارد که در این حالت شخص تعادل خود را از دست بدهد.

یكی از شایع­ ترین علت­های آن ایجاد سردی و اخلاط سرد و تجمع رطوبت در مغز و مجاری مغزی می­باشد. در مواردی این رطوبت­ها می­توانند غلیظ شوند و با تشدید انسداد مجاری، علایم را شدیدتر کنند. این حالت در خانم­ها، در افراد با مزاج سرد و یا رطوبتی بیشتر مشاهده می­شود.

داخل مغز، سر و گوش داخلی، حفراتی حاوی مایع یافت می­شود. اندامك­ هایی مانند اتریكول و ساكول حاوی مایع درونی گوش در گوش داخلی وجود دارند که در امر تعادل دخالت دارند. وقتی رطوبت زیاد شود، این مایع نیز به نسبت افزایش حجم یافته و هنگام حرکت و از جا بلند شدن، بیش از حد و به صورت غیر طبیعی حركت می­كند.

مانند توقف آنی کیسه­ای پر از آب که در حال چرخیدن است در حالی که حرکت مایع درون آن همچنان ادامه دارد. چنین اتفاقی در داخل سر و حفرات مغز که رطوبت آن بالا رفته باشد می­افتد که می­تواند با تحریک سنسورهای موجود در محل، باعث سرگیجه و سیاهی رفتن چشم شود.

با مشخص شدن علت، درمان ساده می­شود؛ رطوبت زیاد شده بایستی کاهش یابد به خصوص اگر فرد پایه مزاجی سرد دارد و در منطقه­ای با رطوبت بالا زندگی می­کند. تدابیری مانند پرهیز از خوردن آب زیاد، لبنیات زیاد (مخصوصا دوغ و ماست) و سایر چیزهای رطوبتی پیشنهاد می­شود.

ورزش، رژیم مناسب، استفاده از گرمی­جات موضعی، بستن سر و گرم نگهداشتن آن مخصوصا هنگام خواب برای این افراد توصیه می­شود. به طور کلی، پاك كردن بینی و فین كردن، غرغره كردن و مزمزه كردن به پاكسازی دماغ و مغز كمك شایانی می­كند.

بسیاری از این سرگیجه­ها هنگام صبح اتفاق می­افتد؛ چون مزاج شب، مزاج این افراد و مزاج خواب، همگی سرد است. برای برطرف کردن سرگیجه، این افراد باید سرشان را هنگام خواب به سمت محلی گرم همچون شوفاژ قرار دهند و از كلاه و یا روسری استفاده كنند.

بخورهای گرم مانند نعناع و آویشن، به درون حفرات داخل سر و مغز نفوذ کرده، جذب می­شوند و این مجاری را باز می كنند. اخلاط و مواد و رطوبت­های تجمع یافته در این افراد غلیظ می­شوند که عطسه کمک به دفع این مواد می­کند؛ همچنان که فرد بعد از عطسه احساس می­کند سنگینی سر بهتر شده است.

استنشاق ادویه خانگی، بینی را تحریك کرده، ایجاد عطسه می­کند و مجاری باز می­شود. تكان وارد شده به سر هنگام عطسه باعث می­شود كه رطوبت­ها كم و دفع شوند و سر سبك شود.

كم خونی، كمبود فشار و ضعف می­تواند باعث سیاهی رفتن چشم و سرگیجه شود ولی در طب سنتی در ابتدا موارد بالا ذکر شده­ اند.

معمولاً ضعف گوارش در كسانی كه كم خونی دارند بیشتر مشاهده می­شود. در واقع ضعف گوارش منجر به ایجاد رطوبت زائد و سرگیجه و سیاهی می­شود.

مواردی مانند بوئیدن بوهای خوب، غرغره و ماساژ دادن لثه­ ها، فصد، حجامت و مصلح دادن، البته همگی با تجویز پزشك می­تواند كمك كند تا مواد زائد موجود در مغز به قسمت­های تحتاتی و ارگان­­های دفعی بدن منتقل شوند و لذا سر پاکسازی شده و سرگیجه از بین برود. استفاده از ملین­ها و بادکش­ گذاری پشت ساق پا، مخصوصاً در افراد دچار یبوست مفید است.

از دلایل دیگری که برای سرگیجه مطرح می­شود ریاح است. ریاح، بادها و گازهای زائد موجود در بدن هستند كه معمولاً از دستگاه گوارش نشات گرفته­اند (در حالت عادی به دنبال عمل هضم، مقداری گاز در لوله گوارش تولید می شود). اگر مقدار گازهای تولید شده از حدی بالاتر رود، به دلیل سبک بودن حرکتی رو بالا دارند و می­توانند به مغز رسیده و باعث سرگیجه و سیاهی رفتن سر شوند.

در برابر سرگیجه به علت افزایش ریح (گاز)، سرگیجه به علت افزایش اخلاط وجود دارد. به علت سنگینی اخلاط، این سرگیجه ­ها با احساس سنگینی در سر همراه هستند. ولی در سرگیجه به علت ریاح، سبکی در سر حس می­شود (ریاح سبک هستند و به راحتی حرکت می­کنند).

مانند سایر مسائل در طب سنتی، در رابطه با سرگیجه هم بایستی ابتدا علت­ یابی شود؛ فردی که اختلال در هضم داشته و دچار یبوست است، مواد دفعی که به موقع دفع نشده­ اند تولید گازهای سمی در بدن می­کنند که این گازها به سمت مغز حرکت کرده و ایجاد سردرد و سرگیجه می­کنند.

اختلال در رحم، عادت ماهیانه و کلیه نیز می­تواند نظیر این مشکلات را به دنبال داشته باشد. یکی از بهترین درمان­ها برای چنین مشکلاتی، روغن مالی با روغن­های نافذ روی شکم، معده و پهلوها است. برای نمونه روغن مالی با روغن بابونه در محل شکم و پهلوها و گرم نگه داشتن این نواحی باعث می­شود اگر ریحی در سیستم گوارش، تناسلی و یا ادراری وجود دارد، برطرف شود. گاهی روغن مالی در ناحیه سر و پیشانی به علت تحلیل بردن گازها را توصیه می­شود.

گاهی اوقات ماده (اکثرا بلغم و سودا) در مغز تجمع می­یابند و ایجاد سرگیجه می­کنند. این اخلاط سرد هستند و تجمع این اخلاط می­تواند اشكالاتی در حافظه، فكر و حواس به وجود آورد. اولین اقدام درمانی، پرهیز از سردیجات و شرایط سرد است. در مرجله بعد درمان با گرمی­جات (به خصوص در فصول سرد و همراه با برف و باران و باد سرد) مطرح می­شود.

استفاده از غذاهای با مزاج سرد (مانند ماهی، ماست، دوغ، سالاد و …) به خصوص در هنگام شب برای این افراد مضر است و می­تواند سرگیجه و حتی تهوع شدید را برای این افراد به دنبال داشته باشد. در عوض استفاده از غذاهای رو به گرم (مانند آب گوشت سبک، تخم مرغ آبپز یا حریره بادام) به عنوان شام برای این افراد توصیه می­شود.

یکی از روش­های پاکسازی بدن و دماغ در طب سنتی تنقیه گوارشی است که در این روش مایعی به داخل روده فرستاده می­شود و به همراه خود مواد زائد را دفع می­کند و پس از آن شخص احساس سبکی می­کند.

بوئیدن بوهای خوش برای تقویت مغز و برای رفع انواع سرگیجه­ها می­تواند بسیار مفید باشد. در افراد دموی (با غلبه خلط دم) حجامت و فصد تحت نظر پزشک متخصص می­تواند مفید باشد. همانند سردردهای مشاركتی، سرگیجه­های مشاركتی ناشی از معده یا شریان­های سر و گردن نیز وجود دارد.

به همین دلیل می­توان گفت بعضی از فشار خون­ها ایجاد سردرد می­كنند؛ از طرفی كم شدن فشار خون نیز می­تواند سردرد ایجاد کند.

در قدیم با استفاده از واژه ­های اخلاط و مزاج، مسائل و موضوعات طبی از این قبیل توضیح داده شده ­اند و در علم روز با واژه ­های جدید بیان شده که می­توان بین این مفاهیم تطبیق ­هایی را مطرح کرد که نمونه آن را در بالا مشاهده نمودید.

برای جمع ­بندی باید اینطور بیان کرد که در مبحث سرگیجه مانند سایر مباحث مطرح شده، اولین و مهم­ترین قسمت درمان، تشخیص علت است. علت یا مربوط به خود مغز است شامل افزایش سردی یا مواد سرد در مغز و یا مربوط به سایر اعضا می­ باشد که به طور مشارکتی منجر به بروز سرگیجه شده­ اند، مثلا وجود مشکلات و اختلال عملکرد در دست و پا، رحم، مثانه و كلیه می­تواند ایجاد سرگیجه نمایید. در قدم بعدی با توجه به علت بایستی به درمان اقدام کرد.

به قلم دکتر سید مهدی میرغضنفری؛ پزشک، دکترای تخصصی (PhD) فیزیولوژی، معاون پژوهشی و مدير گروه طب سنتی دانشکده پزشکی و عضو هیئت علمی (دانشیار) دانشگاه علوم پزشکی ارتش، و پژوهشگر طب سنتی ایرانی 

تنظیم و گردآوری دکتر راحله حسنی

این مقاله پیشتر در مجله دنیای سلامت به چاپ رسیده است.