هر آنچه باید در مورد مغز بدانید

هر آنچه باید در مورد مغز بدانید

توجه: در این مقاله سعی شده است پاره ای از مشکل های مربوط به مغز و اعصاب بیان شود. بیان این مسایل بدین معنا نیست که فرد به صورت خود سرانه اقدام به درمان خود کند و داروهای تجویز شده توسط متخصص مربوطه ( مغز و اعصاب، روانپزشک) را یک مرتبه قطع کرده و یا انجام سی تی اسکن و ام آر آی را پشت گوش بیاندازد.

تاکید می شود مراجعه به متخصص و رعایت دستورهای او باید ادامه یابد و به توصیه های ارایه شده در این مقالات  نیز توجه داشته باشند. اگر چنانچه بهبودی در روند بیماری خودشان احساس کردند با مشورت پزشک متخصص شان میزان داروها را کم یا قطع کنند.

عمدتا گیاهان دارویی نام برده شده در این سلسله مقالات، عارضه زیادی در میزان مصرف کم یا معمولی ندارند. هرچند ممکن است گیاهان دارویی همراه با عارضه باشند اما باید طبق قاعده و زیر نظر پزشک معالج مصرف شوند.

همچنین بهتر است بیماران درباره علت بیماری خود اطلاعات لازم را کسب کنند. شناخت بیماری ها، روند درمان را راحت تر می کند. چه بسا ممکن است با حذف یک عادت غلط  مشکل شخص بهبود یابد. پیش از بررسی بیماری های مغز، لازم است توضیحی راجع به مزاج مغز و انواع آن ارائه دهیم.

حکمت آفرینش مغز

در مورد حکمت مغز و دستگاه عصبی حدیثی زیبا از امام صادق (ع) ذکر شده است. امام صادق (ع) در پاسخ به طبیبی که چرا کاسه سر از چند لایه و استخوان تشکیل شده است، فرمودند: هر چیز درون تهی اگر یکپارچه باشد شکستن، زودتر به سراغش می آید اما اگر چند تکه باشد، شکستگی از آن دورتر است.

مثال ملموسی برای این موضوع، چگونگی ساخت پل های بزرگ است. پل های بزرگ با کنار هم قرار گرفتن و اتصال چند سازه ساخته شده اند. شاید یکی از دلیل های اصلی این مساله، رعایت مسایل ایمنی و  ضد زلزله ای آن باشد.

استخوان جمجمه ما نیز از چند قطعه تشکیل شده است. بین این قطعه ها شیارهای وجود دارد. قسمت های نرم ملاج سر در طفل تازه متولد شده تا چند ماه پس از تولدش نیز هنوز شکل نگرفته و بسته نشده اند تا مغز جای رشد داشته باشد و بعدها اگر ضربه ای به سر اصابت کرد تنها بخشی از آن شکسته شود.

در حدیثی دیگر از امام صادق(ع) خطاب به مُفَضَّل بن عُمَر آمده است که اگر جمجمه باز می شد و می توانستی مغز را ببینی که حجاب هایی (همان لایه هایی که روی همدیگر قرار گرفته اند) آن را در میان گرفته است تا جمجمه را از عارضه ها مصون بدارد و هم آن را استوار نگه بدارد تا بدان ( به واسطه این پرده ها) لرزشی راه نیابد.

منظور از پرده های دور مغز همان مننژ است. بخش زیادی از سردردها نیز به خاطر بروز اشکالات و التهاباتی هرچند جزئی در این پرده های دور مغز است. امام صادق(ع) حکمت این پرده های درون مغز را به زیبایی بیان کرده است.

متاسفانه یکی از کمبودهای طب امروز، راه نیافتن زیاد بشر به حکمت ها و علت ها است و معمولا فقط می تواند توصیف کند. حکمتش این است که از عارضه ها مصون بدارد. این پرده ها مانع از نفوذ میکروب و ویروس به داخل بافت مغز می شوند.

این پرده ها اگر ضربه ای، عارضه ای، جسم خارجی به سمت مغز برود، تا حدی از مغز محافظت می کنند و آن را را استوار نگه می دارند چون به واسطه این پرده ها مغز به استخوان جمجمه وصل می شود.

در واقع حد واسط بافت مغز و استخوان جمجمه این پرده ها هستند. این پرده ها باعث می شوند مغز ثابت اما قدرت تحرک داشته باشد. مثلا هنگام پریدن و انجام فعالیت های ورزشی، مغز کمی حرکت می کند اما این حرکت، آسیبی به مغز وارد نمی کند.

امام صادق(ع) در ادامه می فرمایند: و می دیدی جمجمه به سان کلاه خودی بر آن قرار گرفته است تا آن را از اثر ضربه های سختی که ممکن است به سر برسد حفظ کند. سپس تاجی از مو بر روی جمجمه پوشانده شده است. این پوشش همانند پوستینی برای سر است که آن را از شدت سرما و گرما نگه می دارد.

پس چه کسی مغز را در چنین دژی جای داده است؟ (مساله توحید را یادآوری می کند) مگر همو که آن را آفرید و سرچشمه احساس ساخت (با مغز حس می کنیم)  و به واسطه منزلت والا و جایگاه برجسته اش در بدن (عضو رییسه و مهمترین عضو بدن) آن را سزامند اینهمه حفظ و مراقبت دانست.

پس مغز به واسطه منزلت والای خود رییس بدن است به همین دلیل خداوند متعال مغز را بالای بدن قرار داد. در ادامه امام صادق(ع) می فرمایند: ای مفضل نیک بیاندیش که چرا مغز جسمی رقیق است (مزاجش سرد و تر است) و در لابه لای استخوان ها حصار یافته است آیا جز برای این است که آن را  حفاظت و مصون بدارد؟

بافت مغز بسیار شل، نرم و سست است و به راحتی از هم پاشیده می شود. مغز برای اینکه عملکردش را درست انجام دهد باید بافتی بسیار سست داشته باشد اما باید این بافت سست محافظت شود.

مزاج مغز چیست؟

مغز یکی از اعضای  حیاتی و بسیار مهم بدن است (در طب سنتی به این اعضا، اعضای رئیسه گفته می شود که شامل قلب و کبد هم می شوند). مزاج سیستم عصبی مرکزی مغز و نخاع سرد و تر است.

شاید یکی از دلایلی  که خداوند مغز را سرد و تر آفریده این است که ظرفیت تحمل و پذیرش اطلاعات زیاد، تجزیه و تحلیل اطلاعات و پاسخ دهی و طبقه بندی آنها را داشته باشد؛ اگر مغز گرم بود نمی توانست این حجم بالا کار دقیق را در یک زمان تاب بیاورد. و اصطلاحا زود داغ  می کرد! اتفاقی که در برخی مردم اگر رعایت مغز و سبک زندگی را نکنند، رخ می دهد.

مثلا وقتی انسان دچار کم خوابی می شود، مغزش به سمت گرمی و داغ شدن پیش می رود، اصطلاحا اعصابش خرد و خراب می شود، تمرکزش بهم می ریزد، آستانه تحملش کم شده و شروع  به پرخاشگری می کند. به همین دلیل افرادی که مزاج سرد و رطوبتی دارند، تحمل و صبرشان معمولا بالاتر از افرادی با مزاج گرم است.

نشانگرهای مزاج مغز کدامند؟

در قدیم مغز را دماغ می نامیدند و  واژه “دماغت چاق است؟” که در محاورات ایرانی ها از قدیم به کار می رود نیز از همین جا نشات میگیرد و برای خبر گرفتن از اوضاع روحی و روانی مخاطب است.

مغز می تواند از حالت اعتدالی خودش (نسبتا سرد و تر) خارج شود و به سمت گرمی یا خشکی سوق پیدا کند که اصطلاحا به آن سوء مزاج می گویند. البته میزان سرد و تری مغز در هر فردی خاص خود اوست و با دیگری معمولا متفاوت است.

مغز خصوصیت و نشانگرهایی دارد که بر اساس آن شاخص ها می توان به وضعیت مغز و نوع مزاج و حتی سوء مزاج آن پی برد. رنگ رخساره، چشم، وضعیت موها، حواس، میزان شنوایی و بینایی، خواب، نوع حافظه علایمی است که می توان با آن نوع مزاج فرد را شناسایی کرد.

چگونه متوجه شویم مزاج مغزمان به سمت گرمی رفته است؟

یکی از نشانه های گرمی مغز، گرایش رنگ رخساره به سمت سرخی و گاهی زردی است. چشم ها نیزممکن است به سرخی گرایش پیدا  کند. مثلا چشم به علت کم خوابی قرمز می شود. کم خوابی یکی از علت های گرم شدن مغز است.

گرم شدن مغز هم باعث کم خوابی می شود. این دو رابطه متقابلی با یکدیگر دارند. یکی از علت هایی که وقتی از زمان خواب می گذرد دیگر خوابمان نمی برد و اصطلاحا می گویند خواب از سرمان می پرد، همین موضوع است.  همچنین این افرد به علت گرمی مغز دچار سردردهای خاصی می شوند و خواب ایشان نیز معمولا سبک است. در کل، افرادی که مغزهای گرم دارند، به تدریج مشاهده می کنند که رشد موهایشان  یک مقدار سریعتر است یا دچار ریزش موی زیادی شده اند.

معمولا حواس این اشخاص به نسبت، قوی و تیز می شود. این تیز شدن حواس الزاما خوب نیست چون نسبت به محرک ها (نور، بو، لمس، مزه …) تحریک پذیری زیاده از حد پیدا می کنند یعنی ممکن است در مقابل نور آفتاب چشمشان زیاد تحریک و اذیت شود و نیز صداهای خیلی ظریف را نیز متوجه شوند که آزارشان می دهد.

پس محرک های ضعیف هم او را تحریک کرده و به مرور، خیلی اذیت شده، آرامش از وی سلب می شود.

راه های پیشگیری و درمان گرمی مغز چیست؟

نخستین گام، همیشه و نیز در این مورد، پرهیز از چیزهایی است که برای شخص مضر است مثلا در اینجا جلوگیری از بروزهیجان ها، بی خوابی کشیدن ها، مصرف تندی و گرمیجات و در کل، تغییر و اصلاح شیوه زندگی باید مدنظر قرار گرفته شوند.

نباید در مناطق گرم زیاد توقف کرد و مخصوصا حرارت مستقیم (آتش، آفتاب) نباید به سر بخورد. امروزه متاسفانه به خاطر گسترش وسایل ارتباط جمعی مانند موبایل‌ها، شبکه های اجتماعی و اینترنت، تلویزیون و … افراد تا دیر هنگام بیدار بوده و با دیدن فیلم، فوتبال و سرگرمی در شبکه های مجازی و …. مشغول شده، از طرف دیگر صبح زود نیز مجبور به برخاستن و رفتن به مدرسه، دانشگاه و محل کارشان هستند.

این کمبود خواب باعث گرمی مغز می شود. به تبع، گرمی مغز نیز باعث کاهش تمرکز و مخدوش شدن حواس می گردد. هیچ خوابی بهتر از خواب اوایل شب نیست. خواب روز نمی تواند جایگزین خواب شب باشد. خواب روز در طب سنتی نیز برای همه ی افراد با هر مزاجی توصیه نشده است.

ضمن خواب کافی باید ورزش هایی مفرح و رو به خنک مانند شنا کردن، انجام تفریحات سالم (رفتن در طبیعت) و استراحت خوب و مناسب برای تمدد اعصاب در برنامه روزانه شخص قرار بگیرد. در دین مبین اسلام نیز توصیه شده انسان به طبیعت و شگفتی های آن بنگرد و فکر کند. این مسایل باعث آرامش مغز می شود.

ماساژ دادن روغن های خنک مانند روغن بنفشه و کدو به روی صورت یا پیشانی و یا چکاندن آن ها داخل بینی، خوردن غذاهای خنک مانند کاهو، لبنیات،آب میوه های ملس و تا حدی ترش همچون آبغوره، آب انار، آب لیمو و همچنین انجام حجامت (با تجویز پزشک) نیز می تواند از گرمی مغز جلوگیری کند. برای افراد با مزاج و مغز گرم، دیدن فیلم ها و گوش دادن موسیقی های آرام و یا کمدی خوب است.

خشکی مغز چگونه ایجاد می شود و راه های پیشگیری و درمان آن چیست؟

گرم شدن مغز، می تواند منجر به خشکی مغز(کاهش نسبی درصد رطوبت و انعطاف پذیری مغز)  شود. در این حالت بینی، چشم، مخاط و ته حلق و گاهی پوست سر و صورت و موها خشک می شوند و فرد ممکن است عطش ناشی از خشکی دهان پیدا  کند.

خشکی مزاج مغز می تواند منجر به ثبات عقیده و تعصبات شود و شخص هیچگونه انعطافی در اعتقادات و نظرات و نیز عملکردهای خود نشان نمی دهد.

فرد مبتلا به خشکی مغز همچنین ممکن است به نوعی فراموشی دچار شود به طوری که نتواند اطلاعات جدید را پذیرا باشد. راه و شیوه مناسب درمانی این مشکل نیز پرهیز از هیجان ها، کاهش بی خوابی ها، تغییر و اصلاح شیوه زندگی، ورزش، استراحت و …. است.

همچنین توقف طولانی در مناطق با آب و هوای خشک (کوهستان، بیابان) یا مواجهه با آفتاب یا باد طولانی نباید صورت پذیرد. از مصرف سرکه، تندی زیاد (فلفل) و شوری جات که خشک کننده هستند نیز باید اجتناب شود.

نشانه های سردی مزاج مغز چیست؟

چهره افراد مبتلا به مزاج سرد، اغلب رنگ پریده و سفید است. صلبیه (قسمت سفید چشم) این افراد ممکن است به سمت رنگ آبی کمرنگ برود. بچه های چند ماهه مغز نسبتا مرطوبی دارند زیرا رطوبت مزاج  بالایی دارند و زیاد می خوابند و فقط هم از شیر تغذیه می کنند.

اگر به سفیدی چشم آنها نگاه کنید، می بینید که رنگش رو به آبی است. حواس ضعیف، کم حسی، متوجه نشدن و درک نکردن صحبت مخاطب و نیاز تکرار دوباره آن، از نشانه های دیگر مغز سرد است. در این حالت، شخص درونگرا بوده و خیلی تمایلی به برقراری ارتباط ندارد. رشد کند موها و خواب زیاد نیز در این افراد بیشتر مشاهده می شود.

افزایش رطوبت مغز (مغز تر)

درصد رطوبت و انعطاف پذیری این مغزها نسبتا افزایش یافته است. معمولا در افراد با مزاج ذاتا رطوبتی و یا افرادی که در مصرف چیزهای تر (آب و لبنیات زیاد، میوه های آبدار) زیاده روی کرده اند بیشتر دیده می شود.

توقف طولانی در محیط های رطوبتی (کنار دریا) هم می تواند منجر به رطوبت زیاده از حد مغز شود. از علائم آن می توان به پف آلودگی صورت و چشم ها مخصوصا صبح ها بعد برخواستن از خواب، فراموشی سریع حتی یک صفحه کتاب بلافاصله پس از خواندن، ضعیف شدن شدید حواس یا بدون حس شدن در برخی موارد (بویایی، لامسه و …)، صاف و لخت بودن موها (به دلیل انعطاف پذیری زیاد) و نیز بور و خرمایی بودن آن ها، آب ریزش یا ترشحات زیاد بینی و چشم، و داشتن خلط ته حلق اشاره کرد

خواب زیادی منجر به تری مغز نیز می شود. همچنین تری بیش ازحد هم منجر به خواب زیاد می شود. اصطلاح خواب، خواب می آورد کاملا درست است یعنی هرچقدر بیشتر بخوابیم، بیشتر خوابمان می گیرد.

از سوی دیگر هر چقدر بیداری بکشیم، بی خواب تر خواهیم شد. این افراد، دارای روحیات آرام و سازگار و منعطف هستند و تقریبا با همه سازگاری می کنند.

پیشگیری و درمان سردی و تری مزاج مغز

توقف طولانی نداشتن در مناطق سرد یا مرطوب از نکات کلیدی است مخصوصا هنگام خواب و علی الخصوص وقتی که سر در محل سرد و رطوبتی و بدون کلاه و سرپوش باشد. بنابراین از قدیم توصیه شده سر را هنگام خواب بپوشانید (کلاه های سبک ویژه خواب نیز از اینجا نشات گرفته اند).

اشخاص مستعد، می توانند هنگام خواب، سر خود را به سمت بخاری و شوفاژ قرار دهند. باد سرد و یا حاوی رطوبت نباید مستقیما به سر بخورد (کولرهای آبی و گازی). 

پرهیز از خوردن و آشامیدن موارد دارای مزاج سرد و تر، از نکات مهم دیگر می باشد؛ مثلا ماست و دوغ، ترشیجات، میوه های ترش یا آبدار، آب زیاد و امثالهم.

خوردن نوشیدنی یا غذای گرم پیش از خواب و پس از بیداری توصیه می شود؛ به عنوان مثال خوردن مویز، عسل، شیره انگور برای این افراد خوب است.

همچنین ماساژ سر و صورت با روغن های گرم همچون بابونه و بادام شیرین و چکاندن آن به داخل بینی نیز برای این اشخاص مفید است.

برخلاف افراد با مزاج گرم، شادی و هیجان برای صاحبان مغز سرد و تر خوب است تا از حالت سردی و تری مغز فاصله بگیرند. خواب طولانی برای این اشخاص مضر می باشد و بهتر است خواب را منقطع کنند.

موارد مفید و مضر برای مغز (بدون در نظر گرفتن مزاج آن)

زیادی روی کردن درغذاهای بخارزا و استفاده زیاد از سیر، پیاز، تره، شاهی و حبوبات پخته نشده به علت ایجاد گاز و نفاخ بودنشان برای مغز بد است (گاز ها سبک بوده و به سمت مغز متصاعد می شوند و اختلالاتی در ساختار و عملکرد آن ایجاد می کنند).

همچنین فکر زیاد کردن نسبت به یک موضوع به مدت طولانی نیز برای مغز خوب نیست بنابراین باید سعی شود تنوع فکری در افراد ایجاد شود و مثلا هنگام درس خواندن، موضوعات درسی را بعد از مثلا یک ساعت مطالعه عوض کنند.

بوهای نامطبوع نیز تاثیر بدی روی مغز می گذارند. در مقابل  استعمال بوهای خوش برای مغز خوب است. همچنین دیدن تصاویر بد، نا به هنجار و خشن (تلویزیون، وسایل دیجیتال) نیز برای مغز به خصوص برای بچه ها اصلا خوب نیست.

اثر این تصاویر بر مغز و خاطره، ممکن است تا آخر عمر با آنها همراه باشد. یکی از تدابیر بسیار کارساز در این زمینه، رعایت پدر و مادرها در کنترل وسایل رسانه ای برای بچه ها است.

نزدیکی کردن بیش از حدبسیار برای مغز بد است چون آن را به سمت خشکی می برد. همچنین پرخوری بسیار، مغز را ضعیف می کند. کمتر و متناسب غذا خوردن، ذهن را آزادتر نگه می دارد. در توصیه های دینی نیز این مساله یادآور شده است.

مصرف ترشی در کل برای مغز زیاد خوب نیست که این در ضرب المثل ها و محاورات دوستانه هم نمود پیدا نموده است. خواب کافی و پرهیز از کم خوابی و بی خوابی در حفظ سلامت مغز، بسیار ضروری هستند.

رعایت اخلاق حسنه، خوش خلقی، افکار خوب، جلوگیری از غم و اندوه یا فکر و خیال زیاد و بدبینی و حسد، همگی برای مغز و حفظ اعتدال مزاج آن لازمند.