اعراض نفسانی در طب سنتی: حفظ سلامت روان + ویدیو
اعراض نفسانی در طب سنتی: تاثیر شادی و نشاط بر سلامت روان
حالات روانی یا اعراض نفسانی در طب سنتی از میان شش اصل ضروری یا سته ضروریه برای یک زندگی سالم مهم ترین نقش را در حفظ سلامتی و درمان بیماری بر عهده دارد.
در مکتب طب سنتی ایران، حفظ سلامت و تندرستی در درجه اول اهمیت قرار دارد و درمان بیماری ها وظیفه بعدی پزشک می باشد. سالم بودن مانند بیمار شدن نیاز به علل و عواملی دارد که بایستی مورد توجه قرار گیرد. این دسته عوامل تحت عنوان سته ضروریه (شش اصل ضروری) در طب سنتی مورد بحث و بررسی قرار میگیرند و چنانچه به درستی مورد توجه قرار گیرند موجب حفظ سلامتی (حفظ الصحه) میشوند. در غیر این صورت زمینه ساز بیماریهای مختلف میشوند. یکی از این شش اصل ضروری اَعراض نفسانی یا حالات و رخدادهای روانی هستند که در این مقاله مورد بررسی قرار میگیرند.
اعراض نفسانی در طب سنتی: شش اصل ضروری
از میان شش اصل ضروری یا سته ضروریه برای یک زندگی سالم (هوا، حرکت و سکون، خواب و بیداری، خوردنی ها و نوشیدنی ها، نگهداری مواد مفید در بدن و دفع مواد زائد، اعراض نفسانی)، رخدادهای روانی یا اعراض نفسانی مهم ترین نقش را در حفظ سلامتی و درمان بیماری بر عهده دارد، زیرا به سرعت قوا (نیروهای حیاتی) و افعال (عملکرد اعضا و بدن) را تحت تاثیر قرار میدهد، در حالی که موارد دیگر از سته ضروریه برای اثر بخشی نیاز به زمان دارند.
در بین خوردنی ها و نوشیدنی ها، زهر سریع ترین اثر را دارد، با این حال پس از خورده شدن باید مدتی بگذرد تا با اثر بر معده، کبد، قلب یا مغز اثر آن ظاهر شود. در حالیکه اعراض نفسانی بسیار سریع اثر می کنند مانند ترس یا هیجان ناگهانی یا فکری که ناگهان از خاطر گذر می کند و یا سخن ها و چیزهای خوش و ناخوشایند که با اثری بسیار سریع در حد ثانیه مثلا منجر به غش، تغییر رنگ چهره و یا رفتار و تکلم فرد می شوند.
بایستی متذکر شد که اثر اعراض نفسانی روی افراد مختلف، متفاوت است. چراکه افراد مختلف نیروی حیاتی و قدرت نفس متفاوت دارند و عکس العمل های مختلف نشان می دهند. حتی شادی یا اندوه زیاد و آنی و یا خشم یا ترس بزرگ می تواند فرد را از پای درآورد و مرگ حادث شود.
رخدادهای روانی به شدت روی مزاج انسان تاثیر می گذارد؛ حال بعضی از این تاثیرات با سرعت زیاد و بعضی دیگر با سرعت کمتر روی مزاج قابل مشاهده اند. هر چه این رخدادها عمیق تر و طولانی تر باشند، اثرات آنها نیز چشم گیرتر و ماندگارتر خواهد بود.
مزاج اعراض نفسانی در طب سنتی
اعراض نفسانی هریک مزاجی دارند یعنی روی میزان حرارت و رطوبت انسان اثر می گذارند؛ در غضب، خشم و هیجان (گرم و خشک)، حرارت به طور ناگهانی از درون بدن به بیرون می رود و مزاج فرد را به سمت گرمی و خشکی سوق می دهد و نیز از نشانه های گرمی و خشکی مزاج (سالم یا سوء مزاج)، دارا بودن استعداد بیشتر برای خشمگین یا هیجانی شدن است. نشانه آن هم این است که در هنگام خشم، سر و صورت به صورت ناگهانی سرخ و داغ می شود.
به بیان علم امروز توزیع خون در بدن به واسطه اعصاب سمپاتیک تغییر کرده، خون به عضلات و قلب زیادتر رسیده و سرعت تنفس بالاتر رفته است. در حالی که لذت، فرح و نگرانی حرارت را کم کم به بیرون می راند و با ایجاد گرمی و تری همراه است.
در ترس حرارت به طور ناگهانی از سطح بدن و پوست به داخل رانده می شود (چهره سفید می شود) و مزاج را به سمت سردی و تری می برد. لذا ترس و واهمه می تواند نتیجه یا نشانه سردی باشد. اندوه حرارت را کم کم به داخل رانده (غم و افسردگی با سردی و خشکی همراه است) و در دراز مدت موجب بیماری های سوداوی می شود. خجالت یا فزع ابتدا حرارت را به درون (رنگ پریدگی در ابتدا) و سپس به بیرون (سرخ شدن چهره) می برد (سرخ و سفید شدن).
اعراض نفسانی در طب سنتی: تاثیر بر بدن
اثر اعراض نفسانی در بدن انسان به دو شکل است: مزاج، اخلاط و پیغامبرهای موجود در بدن و مجاری را گرم کند و به حرکت درآورد، یا اینکه آنها را سرد کرده و از حرکت فرو نشاند. خشم، شادی، لذت و امید، گرم کننده و به حرکت درآورنده هستند. در حالیکه اندوه و غم، ترس، فکر و خیال سرد کننده می باشند. در میان اعراض نفسانی، خشم، دارای بیشترین اثر گرم کنندگی وترس، دارای بیشترین اثر سرد کنندگی هستند.
در بدن انسان دو نوع حرکت وجود دارد: حرکت فیزیکی بدن و اندام ها، حرکت نفس و روان. حرکت نفس و روان یا به سوی بیرون بدن است یا به سوی درون، یا به صورت آنی رخ می دهد یا به صورت تدریجی. حرکت آنی بسوی خارج مانند حالت خشم است و حرکت تدریجی آن به خارج همانند حالت لذت و انبساط خاطر معتدل می باشد.
حرکت آنی بسوی داخل مشابه حالتی است که بر اثر ترس رخ می دهد و حرکت تدریجی آن به داخل مانند حالت غمگینی است. خفه شدن و گداختن نفس و روان همواره در پی حرکت آنی رخ می دهد لیکن کاهش و پژمردگی غریزی بر اثر حرکت تدریجی بوجود می آیند.
گاهی اتفاق می افتد که نفس و روان در یک آن به سوی درون و برون به حرکت در می آید و آن موقعی است که دو عامل در کار باشند؛ مثلا می توان به “هَم” اشاره کرد که شامل بیم و امید (خوف و رجا) است یا حالت “شرمساری و خجالت” که در آن ابتدا حرکت به سوی درون انجام شده و در هم کشیده می شود و بعد که عقل و تدبیر به انسان شرمگین برمیگردند این درهم کشیدگی باز می شود و به سوی بیرون به غلیان می افتد و رنگ سرخ می شود.
اعراض نفسانی در طب سنتی: خشم
خشم در حالت اعتدال می تواند در کوتاه مدت برای برخی مزاج ها مفید باشد؛ به عنوان مثال برای فردی با مزاج سرد که فعالیت بدنی کمی دارد و اندوه و ترس در او غالب است. منفعت خشم معتدل این است که جریان خون را در بدن افزایش داده و انرژی و حرارت را به ظاهر تن و عضلات می رساند.
اما افراط در خشم نیز می تواند صفرا را سوزانده و در تن گسترش دهد و رنگ چهره را زرد کند. به همین علت برای افراد با مزاج گرم و صفرایی زیان آور است. در مقابل برای افراد با مزاج سرد و رطوبتی و کسی که حرارت غریزی (متابولیسم پایه که عامل حیات است) ضعیف شده داشته باشد مفید است.
اعراض نفسانی در طب سنتی: شادی
لذت و شادی در حد اعتدال نیز حرارت غریزی را بر می افروزد و در بدن گسترش می دهد. در واقع مزاج را به سمت گرمی و تری سوق می دهد، تن را فربه و قوت ها را قویتر می کند، درنتیجه بدن از طعام بهره بیشتر پیدا می کند، رنگ چهره تازه می شود، بیماری ها از تن دفع می شود و در نهایت اثرات پیری بر مردم شاد کام دیرتر غالب می شود.
شادی و لذت هر دو مناسب وجود هستند و مزاج تن را گرم و تر می کنند. ولی اندوه و ترس برای بدن ضرر دارند.
اعراض نفسانی در طب سنتی: ترس و اندوه
در مقابل اندوه و ترس، حرارت غریزی را به قعر تن برمیگرداند، مزاج را سرد و خشک می کند و شخص را زودتر به سمت پیری می برد. در نتیجه رنگ روی را زرد بی روح می کند، طراوت را از بین می برد و همه قوت ها (نیروها و انرژی های موجود در بدن) را ضعیف می کند. به دنبال ضعیفی قوت ها، بیماری مستولی می گردد. منفعت رسیدن به امید و ایمن شدن از کاری مانند منفعت شادی، معتدل است.
مضرات یأس همچون مضرات اندوه زیاد است. نداشتن اندیشه کارهای مهم کندی خاطر می آورد، حرارت و قوت ها را ضعیف می کند، رنگ چهره را تغییر می دهد. به همین علت سفر کردن و چیزهای عجیب دیدن در بیماری های مزمن سودمند است.
اعراض نفسانی در طب سنتی: عشق
عشق از جمله اعراض نفسانی است که بر هرکس مستولی گردد، ضرری بزرگ به دنبال دارد و برای دفع آن هیچ چیز بهتر از خشم و اندیشه کارهای بزرگ و مهم که در آن کمی خشم و ترس باشد نیست. در این مورد هیچ چیز بدتر از بیکاری، بی اندوهی و ایمنی نیست.
سفر، انجام کارهای غیر معمول، چیزهای عجیب دیدن و مشغول بودن به کارهای مهم عشق را باطل می کند.
اعراض نفسانی در طب سنتی: تسلط بر حالات نفسانی
همچنان که افراط در حرکات نفسانی زیان آور است، زیاده روی در سکون نفسانی و بی تفاوتی نیز مضر است. زیرا موجب برودت بدنی و بلادت ذهنی می شود. حکما معتقد بودند که بدن می تواند علاوه بر حالات نفسانی ذکر شده از برخی تصورات نفسانی نیز متأثر شود به طوری که مزاجش تغییر نماید. همانطور که تصور مسائل بسیار شادی بخش یا ترسناک می تواند باعث ایجاد آثاری در بدن شود، تصور صحت یا مرض و مداومت بر آن نیز می تواند منجر به سلامت یا بیماری واقعی گردد.
کسی که سایر مواد سته ضروریه را رعایت می کند ولی زود عصبانی می شود یا بر عکس خیلی بی خیال است نمی تواند سلامت خوبی داشته باشد؛ تسلط بر حالات نفسانی و این که در مواجه با اتفاقات عکس العمل معقول داشته باشیم خیلی مهم است.
لزوم شناخت اعراض نفسانی در طب سنتی
همچنین پزشک باید منافع و مضرات رخدادهای روحی و روانی مختلف اعم از غم و شادی، ترس و خشم و غیره را بشناسد تا بتواند با بیماری ها مبارزه نماید و سلامت را به فرد باز گرداند (شناختن، تدبیر حاصل کردن و دفع کردن هریک اصلی بزرگ در نگه داشتن تندرستی و بازداشتن بیماری است).
جرجانی در این مورد می گوید: “بباید دانست که بر طبیب واجب است که منفعت و مضرت اعراض نفسانی به حقیقت بشناسد از بهر آنکه شناختن آن و تدبیر حاصل کردن و دفع کردن هریک اصلی بزرگ است اندر نگاه داشتن تندرستی و باز داشتن بیماری.” بقراط نیز می گوید: “بعضی بیماران اگر چه شرایط آنها خطرناک است به راحتی سلامتی خود را با تکیه بر مهربانی پزشک بدست می آورند.”
اعراض نفسانی یا رخدادهای روانی در سلامتی بدن نقش بارزی دارند. رخدادهای روانی می توانند بر مزاج ، اخلاط، اعضا و پیغامبرهای بدن تاثیر بگذارند. در واقع اعراض نفسانی به واسطه مواد، سیستم ها و سامانه هایی که در بدن وجود دارند (سیستم مغز و اعصاب، ایمنی، نورواندوکرین و غیره)، می توانند تغییرات زیادی را در بدن (متابولیسم، مزاج و غیره) ایجاد کنند.
اعراض نفسانی در طب سنتی: توصیه های مختص هر مزاج
با شناخت مزاج و کیفیت رخدادهای روانی مختلف می توان تأثیر این حالات را بر روی افراد پیش بینی و ارزیابی کرد و زمینه بهبود و کنترل و عواطف و رخدادهای روانی را فراهم نمود. مثلاً در شخصی با مزاج سرد و خشک، غم و اندوه و ماتم اثرات سو دارد، حتی می تواند او را تا سر حد بیماری ببرد و اگر سو مزاج سوداوی داشته باشد علائم او را تشدید می کند. بر عکس برای این شخص رفتارهایی که با کمی هیجان و نگرانی همراه باشد مناسب است و لازم است این فرد گه گاهی خود را در معرض این رخدادهای مناسب قرار دهد.
یا مثلا شخصی که مزاج گرم و خشک دارد یا مبتلا به سوء مزاج صفراوی است باید سعی کند کمتر در شرایطی قرار گیرد که موجب هیجان ویا خشم او شود و حتی المقدور عواطف خود را کنترل نماید. شادی معتدل، قوت ها را قوی تر کرده و بیماری ها را دفع می کند. همین طور در رابطه با کودکان بیمار، بایستی امیدها و چیزهای خوب به آنها داد تا شاد شوند و قوتهای آنها بیماریها را دفع کند. از طرف دیگر بایستی مضرات بعضی اعراض نفسانی را دفع کرد، تا قوای از دست رفته دوباره برگردد و مزاج به حالت تعادل درآید و بیماری ها برطرف شوند.
تاثیر این رخدادهای را با شناخت مزاج و کیفیت رخدادهای روانی هر فرد می توان پیش بینی و ارزیابی کرد و کنترل عواطف و رخدادهای روانی و همچنین بهبود آنها را ممکن ساخت. فیلم، موسیقی، رنگ ها، محیط، جامعه، فرهنگ، اخلاق، شرایط اجتماعی و افکار شخص از جمله مواردی هستند که روی اعراض نفسانی اثر می کنند.
موسیقی های تند باعث افزایش ضربان قلب، هیجان، تعریق و تند و سریع شدن شخص می شوند. در مقابل موسیقی های با ریتم کند (بی کلام، صدای طبیعت و غیره) اثر معکوس دارد و ارامش بخش اند و برای مردمان عصر حاضر بیشتر توصیه می شوند. البته این نوع موسیقی برای افراد مبتلا به افسردگی توصیه نمی شود.
به عنوان مثال در فردی با مزاج سرد و خشک، غم و اندوه و ماتم اثر سوء داشته و تا سرحد مرگ می تواند فرد را پیش ببرد. چنانچه فرد سوء مزاج سوداوی داشته باشد، علایم او تشدید می شود. همچنین این افراد بهتر است از دیدن فیلم های ترسناک، حزن آور، خیلی احساسی یا خشن، موسیقی های حزن آور یا خیلی تند، رنگ های تیره، یکدست و بدون تنوع (سیاه، قهوه ای سوخته)، عطرهای تند و خیلی سرد دوری کنند.
برای افراد با مزاج سرد کمی هیجان و نگرانی مناسب است و دیدن فیلم های شاد، کمدی یا هیجانی، پرتحرک و گاهی خشن، موسیقی های شاد تا کمی تند، عطرهای ملایم و گرم، رنگ های شاد، روشن، متنوع و کمی تند مانند قرمز، زرد یا نارنجی (محیط و لباس) توصیه می شود.
افراد با مزاج گرم بایستی دیدن فیلم های کمدی هیجانی، پرتحرک و خشن، موسیقی های خیلی تند، عطرهای تند و گرم و استفاده از رنگ های تند مثل قرمز، زرد و نارنجی (محیط یا لباس) را کاهش دهند. در عوض دیدن فیلم های احساسی و ملایم، تاحدی ترسناک و حزن آور، موسیقی های ملایم، آرام و عمیق، عطرهای ملایم و خنک، رنگ های ساده روشن (سفید، نیلی) و گاها تیره (آبی، قهوه ای و مشکی) برای این افراد توصیه می شود. خشم یا هیجان برای افرادی با مزاج صفرای یا سوء مزاج صفراوی مضر است.
تالیف سید مهدی میرغضنفری، پزشک، دكتری تخصصی (PhD) فيزيولوژی پزشكی، پژوهشگر طب سنتی ایرانی – عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ارتش
تدوین راحله حسنی، دکترای تخصصی(PhD) سیستماتیک گیاهی، پژوهشگر طب سنتی ایرانی
