آداب و تدابیر غذایی در طب سنتی ایرانی
آداب و تدابیر غذایی در طب سنتی ایرانی
در مقالات گذشته به تعریف غذا و دوا؛ بیان مفاهیم مزاج و اخلاط و علائم هریک؛ همچنین غذاهایی که منجر به تولید اخلاط مختلف شده یا مزاج را تغییر می دهند پرداختیم. همچنین سبک زندگی مناسب برای اشخاص با مزاج های شامل موارد مفید و مضر غذایی نیز تبیین شد.
در این مقاله به بیان نکات تکمیلی در مورد تدابیر غذایی و ارتباطی بین مزاج و اخلاط پرداخته و تفاوت میان اعضای مختلف بدن از حیث مزاج و نیازهای غذایی آن ها مطرح می شود. همچنین تفاوت مزاجی دوره های مختلف سنی و لزوم و چگونگی تغییر تغذیه در این دوره ها ارائه می شود.
چرا اشتهای كاذب ایجاد می‌شود؟
یکی از دلایل ایجاد اشتهای کاذب این است که مواد زائدی كه از قبل در بدن و مخصوصا معده وجود دارند، سفت و غلیظ شده و مرتبا معده و مراکز اشتها را تحریک می نمایند.
دلیل دیگر می تواند استرس، غم و افسردگی باشد که در برخی افراد ایجاد اشتهای كاذب می‌كنند، زیرا در بدن نوعی از سودا را ترشح می‌كنند كه منجر به تحریك معده و اشتها می‌شود.
و دیگر اینکه شخص از قبل واقعاً گرسنه نبوده، ولی در محیطی كه غذا و بوی آن هست قرار می‌گیرد و با كمی تعارف و به دنبال تحریك بو و یا طعم غذاها، اشتهای كاذب ایجاد می‌شود و شروع به غذاخوردن میكند كه این هم غلط است.
فواید گرسنگی كشیدن
پیامبر اكرم(ص) می فرمایند: روزه بگیرید تا تندرست بمانید. حضرت علی (ع) نیز در حدیثی می گویند: گرسنگی كشیدن، سودمندترین درمان است. ایشان همچنین در حدیثی دیگر می فرمایند روزه یكی از دو طریق سلامت است و گرسنگی و بیماری با هم در یك جا جمع نمی‌شوند.
امام هادی(ع) نیرز در مورد فواید گرسنگی توضیح می دهند که شب زنده‌داری، خواب را برای انسان شیرین تر و گرسنگی غذا را خوشمزه‌تر میكند.
این احادیث، یك قاعده كلی و بسیار ارزشمند طبی در تدابیر غذایی به ما می‌دهند: در كل گرسنگی و کم خوری نسبی بهتر از پرخوری و سیری کامل دائمی می باشد و برای بدن فواید بیشتری دارد، مخصوصاً برای عصر ما كه اغلب افراد به مقدار زیادی غذا می‌خورند.
این یك باور غلط است كه مردم فكر می‌كنند اگر غذای فراوان و چندین بار در روز نخورند ضعف می‌كنند و مریض می شوند. احادیث و همچنین طب سنتی تأیید می‌كنند كه انسان اگر پرخوری نکرده و گاهی تا حدودی گرسنگی بكشد، از فواید بسیاری بهره‌مند می‌شود.
البته باید توجه داشت كه مفهوم و تفسیر احادیث ذكر شده، این نیست كه فرد همواره گرسنگی بكشد و هیچ نخورد، بلكه باید كم خورد.
همچنین در حدیث دیگری از پیامبر نقل شده كه یكی از راه های سالم ماندن انسان این است که تا گرسنه نشده ایم اقدام به غذا خوردن نکنیم، غذا را خوب بجویم و حالیكه هنوز اشتها برای غذاخوردن داریم دست از غذا خوردن بکشیم.
حتی روزه‌داری هم حد و حساب دارد و این‌طور نیست كه در ایام روزه داری مثل ماه مبارک رمضان، فرد هیچ غذایی نخورد، بلكه توصیه و تاکید شده با حفظ اعتدال غذا در هنگام سحر و افطار میل شود.
بنابراین در تدابیر غذایی طب سنتی ایرانی گرسنگی كشیدن در صورت رعایت نمودن حد و حدود آن، خواص بسیاری برای انسان دارد و توصیه می‌شود افراد، گرسنگی كشیدن گاه گاهی را در برنامه خود داشته باشند یا آن را به عنوان یكی از آداب خود قرار دهند تا از فواید جسمانی و روحانی آن بهره‌مند شوند.
تاثیر مزاج ها و اخلاط در تغذیه
علائم كسانی كه مزاج گرم و تر دارند، تقریبا شبیه كسانی است كه غلبه خلط دم دارند چون مزاج این خلط نیز گرم و تر است. به همین ترتیب، علائم كسانی كه مزاج سرد و تر دارند، تقریبا شبیه كسانی است كه غلبه خلط بلغم دارند؛ علائم كسانی كه مزاج سرد و خشك دارند، تقریبا شبیه كسانی است كه غلبه خلط سودا دارند؛ و علائم كسانی كه مزاج گرم و خشك دارند، تقریبا شبیه كسانی است كه غلبه خلط صفرا دارند.
بنابراین باید توجه داشت كه زیاده‌روی در مصرف غذاها و نوشیدنی‌هایی كه باعث غلبه هر یك از اخلاط می‌شوند و عدم توجه به تدابیر غذایی مناسب هر مزاج، منجر به تشدید مزاج آن خلط در شخص هم می‌گردد، یعنی مثلاً:
- زیاده‌روی در مصرف گرمی‌جات، سرخی‌كردنی‌ها، مواد غذایی تند، ضمن افزایش خلط صفرا، حرارت و خشكی بدن را هم افزایش می‌دهد؛
- زیاده‌روی در مصرف خنكی‌جات و مواد رطوبتی مانند آب، لبنیات و یا میوه‌های خام بدون طعم و آبكی، ضمن افزایش خلط بلغم، علائم سردی و تری را هم در شخص افزایش می‌دهد؛
- زیاده‌روی در مصرف غذاهای مانده، كنسروی، سس‌ها، گوشت‌های خشك و مانده، فست‌فودها و ترشی‌جات، ضمن افزایش خلط سودا و علائم مربوطه، سردی و خشكی بدن را هم افزایش می‌دهد؛ و
- زیاده‌روی در مصرف گوشت‌های قرمز، نان، برنج، چربی‌ها و شیرینی‌‌ها، ضمن افزایش خلط دم (خون)، گرمی و تری را هم در بدن افزایش می‌دهد.
در این موارد، اصطلاحاً گفته می‌شود شخص دچار «سوء مزاج» شده است، مثلا اینكه یك روز انسان احساس گرمای زیادی دارد، روزی احساس خواب‌آلودگی دارد. گاهی اوقات پوستش خشك می‌شود، احساس خشكی در بینی دارد یا بعضی روزها احساس سنگینی در بدن میكند یا گاهی اوقات دچار فكر و خیال‌های بد یا اختلالات خواب می‌شود.
در قدم اول، این مشكلات به سوء مزاج ربط داده می‌شوند، یعنی یك یا چند تا از كیفیت‌ها (شامل گرمی، سردی، خشكی و تری) در بدن افزایش پیدا كرده است و این افزایش می‌تواند با افزایش یكی از اخلاط ذكر شده (بلغم، سودا، صفرا و دم) همراه باشد.
اگر خلطی در بدن زیاد شود، اصطلاحاً به آن سوء مزاج، «سوء مزاج مادی» گفته می‌شود، یعنی ماده‌ای در بدن افزایش یافته كه نباید این اتفاق می‌افتاد و معمولا در این سوء مزاج‌های مادی، شخص دچار حالت سنگینی و كسل بودن می‌شود، به ویژه در افرادی كه دم یا بلغم آنها افزایش می‌یابد.
این حالت‌ها مخصوصاً در افرادی كه دچار اختلالات دفعی می‌باشند شامل افرادی که یبوست دارند، خانم‌هایی كه دچار مشكلات عادت ماهیانه ( کم بودن دفعات یا مقدار عادت) هستند، كسانی كه تعریق ندارند یا افرادی كه جلوی ادرار خود را می‌گیرند، بیشتر اتفاق می‌افتد و بیشتر دچار افزایش مواد زائد و اخلاط در بدن می‌شوند. بدیهی است که در این موارد حتما باید اول مشکل دفعی شخص برطرف شود تا علت از بین برود.
راه پیشگیری از این وضعیت‌ها اصلاح سبك غذایی و زندگی و همچنین رعایت تدابیر غذایی با پرهیز از مصرف آنچه كه برای مزاج اصلی فرد مضر است می‌باشد.
اعضای مختلف بدن از اخلاط (غذاهای) مختلفی تغذیه می‌كنند
هر عضوی از بعضی اخلاط بیشتر تغذیه میكند؛ بنابراین خیلی مهم است كه سیستم تغذیه‌ای افراد متنوع باشد، یعنی باید از اكثر خوردنی‌ها یا نوشیدنی‌هایی (مانند میوه‌جات، سبزیجات، لبنیات، گوشت‌ها و حبوبات) که خداوند متعال برای ما خلق فرموده در طول عمرمان استفاده كنیم، زیرا به همه اخلاط نیاز داریم.
البته میزان و نسبت خوردنی ها و نوشیدنی های مختلف در افراد متفاوت است چون مزاج انسان ها با هم تفاوت دارد و تدابیر غذایی برای افراد با مزاج های مختلف متفاوت است و نكته كلیدی همین است. مثلاً همه افراد نباید به یك میزان گوشت، لبنیات، آب و… بخورند چون انسان‌ها با هم از نظر خصوصیات جسمانی و روانی (مزاج) متفاوت می‌باشند، اما همه انسان‌ها باید با قاعده و ضابطه از تمامی انواع خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها استفاده كنند.
تمام اعضا از همه اخلاط استفاده می‌كنند لذا با رعایت تدابیر غذایی و مصرف متعادل انواع خوردنی ها و آشامیدنی ها، اعضایی سالم خواهیم داشت در حالی که با افراط و تفریط در این امر، حتما دچار ضعف عملکرد و آسیب به برخی از اعضای بدن و لذا بیماری می شویم. در ادامه به بیان مزاج اعضای اصلی بدن و غذاهای اصلی آن ها می پردازیم.
قلب
قلب و عروق (شرایین) و مخصوصاً خود قلب از خلط دم و تا حدودی صفرا به عنوان منبع انرژی استفاده میكند و مزاج قلب هم گرم و خشك است و این می‌تواند بدان معنا باشد كه اگر انسان در مصرف غذاهای با طبع گرم و خشك (مانند مواد غذایی تند، شور و یا سرخ‌كردنی‌ها) زیاده‌روی كند، ممكن است شخص دچار علائم قلبی مانند تپش قلب شود.
از طرف دیگر زیاده روی در مصرف خوردنی های سرد رطوبتی از قبیل ماست و دوغ و کاهو و آب و میوه جات آبدار یا ترش و … می تواند منجر به شلی نسبی عضله قلب و بافت اسکلتی آن (شامل دریچه ها) یا عروق بدن شده و ضعف عمومی و علائم مربوطه (مثلا پرولاپس دریچه ای یا پس زدن خون در عروق پا و واریس و ادم) را به دنبال داشته باشد.
کبد، کلیه، طحال
اعضایی مانند كبد، كلیه، طحال و عضلات كه نسبتاً بزرگ و پر حجم هستند و رنگ قرمز دارند، بیشتر از خلط دم تغذیه می‌كنند و مزاج آنها هم گرم و تر است، بنابراین با زیاده‌روی در مصرف غذاهای مولد خلط دم (مانند گوشت قرمز، برنج، نان و یا مواد غذایی چرب)، اضافه این مواد در این اعضا رسوب میكند و در نتیجه فرد احساس سنگینی بدن، بی‌حالی و كوفتگی عضلانی میكند.
از سوی دیگر کم مصرف کردن این غذاها منجر به ضعف و اختلال عملکرد اعضای مذکور می شود. بنابراین ایجاد تعادل در رعایت تدابیر غذایی برای حفظ سلامت اعضا بسیار مهم است.
مغز و نخاع
اعضایی مثل مغز و نخاع، مزاج سرد و تر دارند و غذای آنها هم بیشتر از خلط بلغم است، بنابراین زیاده‌روی در مصرف غذاهایی مثل غذاهای لعابدار یا لبنیات، برنج بدون سبوس، كاهو و مواد آبكی شل و لعابی، باعث افزایش تولید خلط بلغم و آسیب به این اعضا می‌شود.
به این ترتیب اگر شخصی در مصرف آب یا لبنیات یا غذاهای لعابی مانند پاچه گوسفند، سیراب شیردان، آش و سوپ‌های لعابدار، میوه‌های سرد و تر مانند هلو و شلیل زیاده‌روی كند، خلط بلغم در بدن زیاد می‌شود و باعث سستی بدن و مغز و اعصاب می‌شود و شخص دچار حالت سستی، شلی، گنگی، منگی، كاهش حافظه، بی‌حالی و ضعف می‌گردد.
از سوی دیگر، عدم یا کمبود مصرف موارد رطوبتی مذکور، باعث کاهش رطوبت اعضای فوق و مشکلات عصبی همچون بی خوابی، اضطراب، تحریک پذیری، بیش فعالی، عصبی شدن و خشمگینی می شود.
استخوان ها، تاندون ها، موها
اعضای سفت و محكم بدن مانند استخوان‌ها، تاندون‌ها و موها، بیشتر از خلط سودا تغذیه می‌كنند و بنابراین زیاده‌روی در مصرف غذاهایی كه تولید خلط سودا می‌كنند (مانند عدس، بادمجان، كشك، غذاهای مانده یا حاضری و…) سبب تولید بیش از حد و غیر طبیعی سودا و رسوب آن در كل بدن می‌شود كه به عوض شدن حالت موها و بدحالت شدن آن ها، شكنندگی و خشكی ناخن‌ها، رسوب سودا در مغز و پوست (لك‌های پوستی) و لابه‌لای عضلات (گرفتگی‌های عضلانی) می‌انجامد.
بنابراین تنوع در سیستم غذایی، لازم است لذا اقداماتی چون گیاه‌خواری مطلق و یا از سوی دیگر عدم مصرف میوه‌ها و سبزیجات و زیاده روی در محصولات حیوانی (گوشت‌ها، چربی ها و …)، اشتباه و مردود است و قطعا این نوع سیستم های تغذیه ای افراطی و تفریطی باعث آسیب رسیدن به بدن و بیماری آن می‌شود.
در اینجا یادآوری می‌شود منظور از تنوع غذایی، در یك وعده غذایی نیست و نباید در یك وعده از انواع غذاها و نوشیدنی استفاده نمود، بلكه در كل طول عمر باید تنوع غذایی رعایت شود. در یك وعده غذایی توصیه می‌شود فقط از یك نوع غذا و در صورت نیاز مصلح آن استفاده شود.
تدابیر غذایی متناسب با سن
در سنین مختلف باید تدابیر غذایی با هم متفاوت باشند. بدیهی است كه غذای یك كودك 5 یا 10 ساله باید با یك جوان 30 ساله یا یك شخص مسن 60 یا 70 ساله متفاوت باشد.
از زمان تولد تا سن 30-25 سالگی را در طب سنتی، سن رشد می‌نامند. در این دوره مزاج غالب بر بدن، گرم و تر است. برای حفظ سلامتی كودك و نوجوانان در این سنین بهتر است از غذاهای گرم و تر استفاده شود.
این افراد بهتر است از نان‌های طبیعی، گوشت، برنج (مخصوصا برنج سبوسدار) و میوه‌ها (مخصوصاً سیب و گاهی موز)، به مقدار كافی استفاده كنند، اما باید مراقب باشند كه حرارت شخص زیاد از حد نشود.
از آنجا كه این دوره دوره رشد است، نیاز به غذا و مواد غذایی بیشتر است، بنابراین مقدار مصرف غذا، تنوع و كیفیت آن نیز باید بیشتر باشد.
بین 30 تا 40 سالگی را سن جوانی یا شباب می‌نامند. در این دوره سنی رطوبت‌های بدن مقداری كمتر می‌شود و حرارت بدن بیشتر خود را نشان می‌دهد، بنابراین در این دوره زمانی، ممكن است جوان احساس حرارت بیشتری در بدن خود بكند. این دوره از نظر مزاجی، گرم و خشك است و بدیهی است كه در این دوره باید از زیاده روی مصرف غذاهای دارای مزاج گرم و خشك كه خلط صفرا را افزایش می‌دهند پرهیز شود.
بسیاری از افراد در این دوران جوش می‌زنند، عصبی می‌شوند و یا خوابشان كم می‌شود. این افراد باید از مصرف ادویه‌جات، فلفل، مواد تند، شیرین، شور و سرخ‌كردنی‌ها پرهیز نمایند و بیشتر از خنكی‌جات مانند انار، آب آنار، آلبالو و میوه‌جات مانند هلو، شلیل، لیمو، آبلیمو، آب زرشك، آبغوره، كاهو، سكنجبین (كه حاوی سركه است و خنك و ترش می‌باشد) و آش‌ها و یا سوپ‌های سبزیجات، لبنیات (مانند ماست و دوغ) استفاده كنند تا صفرا را كم كند و فرو بنشاند و گرمی و خشكی بدن تعدیل شود.
بنابراین افراد در این سنین باید تدابیر در مورد افراد صفراوی را رعایت نمایند. افراد در سنین رشد و جوانی، قدرت هضم بالایی دارند و در نتیجه میتوانند گوشت‌ها و غذاهای سنگین را به خوبی هضم كنند.
در سنین بالای 40 سال، سردی و خشكی در بدن غلبه دارد گاهی از اوقات هم رطوبت‌های زائدی ایجاد می‌شود كه در نتیجه گاهی مشاهده می‌شود برخی از افراد مسن، دچار پف‌آلودگی صورت و زیر چشم‌ها، شلی و آویزان بودن بافت‌ها، پوست و عضلات، خواب‌آلودگی، ضعیف شدن حافظه شده‌اند كه به دلیل رطوبت زائد در بدن این افراد می‌باشد.
بنابراین به ویژه در سنین بالای 60 سال باید مراقبت سردی مزاج بود و در این سنین باید تدابیری كه برای افراد سرد مزاج و یا غلبه خلط بلغم و سودا گفته شد، تا حدودی اجرا شود.
به این ترتیب تدابیر غذایی برای افراد مسن عبارت است از: عدم زیاده‌روی در مصرف ترشی‌جات، آب، لبنیات و میوه‌های سرد وهمچنین مصرف خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های رو به گرم مانند نان‌های تازه و طبیعی، گوشت گوسفندی تازه و یا عصاره گوشت، تنقلاتی مثل بادام و پسته، نارگیل یا عصاره نارگیل و میوه‌هایی مانند سیب شیرین، سیب گلاب، انگور و به ویژه انجیر (به دلیل بروز یبوست در اغلب این افراد)، گوشت پرندگانی مثل كبك و بلدرچین، غذاهای اصطلاحاً خونساز و پرانرژی اما كم‌حجم (به دلیل ضعیف بودن قدرت هضم این افراد).
باید توجه داشت كه از 40 سال به بعد باید تدابیر مربوط به سنین بالا آغاز شود و از 60 سال به بعد این امر باید خیلی جدی گرفته شود. در واقع در طب سنتی به 40 تا 60 سالگی دوران میانسالی گفته می‌شود و مزاج آن رو به سرد و خشك است و بالای 60 سالگی را پیری می‌نامند که سردی و تری غلبه دارد.
نكات طلایی تدابیر غذایی
- سبك زندگی افراد، بسته به مزاج آنها با هم متفاوت است، چون انسان‌ها و در نتیجه مزاج آنها با هم متفاوت است، یعنی همه افراد نمی‌توانند از یك نوع غذا یا نوشیدنی استفاده كنند.
- بنابراین تجویز ثابت و پرهیز ثابت هم برای همه افراد نباید داشت، مثلا نمی‌توان گفت همه افراد همیشه به یك میزان خاص ماست، آب، چای یا. . . بخورند یا بنوشند در نتیجه هر فرد باید متناسب با مزاج خود، خوردنی‌ها و نوشیدنی‌هایش را تنظیم كند تا سالم بماند و این همان روح و نقطه قوت طب سنتی است كه توصیه‌ها به افراد باید انفرادی و شخصی باشد.
- گرمی‌جات، هم شامل موادی می‌شود كه بالقوه گرم هستند (مانند ادویه‌جات، مواد تند و …) و هم شامل خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های داغ می‌شود (مانند آب جوش، چای داغ، داغ داغ غذاخوردن و …) كه تمام این موارد برای افراد گرم مزاج مضر است و لذا این افراد باید غذاهایی بخورند كه هم مزاج خنكی داشته باشند و هم ظاهر خنك و سرد داشته باشند؛ البته حفظ تعادل همیشه لازم است.
- در مورد سرد مزاجان هم به همین ترتیب، زیاده‌روی در مصرف موادی با سردی بالقوه (مزاج سرد) و همچنین سردی بالفعل (سرد فیزیکی در لمس) برای این افراد مضر است، مثلاً زیاده‌روی در نوشیدن آب (چون مزاج آن سرد است) برایشان بسیار مضر است، مخصوصاً آب سرد حاوی یخ، بنابراین این افراد هم باید در نوشیدن آب زیاده‌روی ننمایند (مخصوصاً در فصول سرد سال) و زمانی هم كه تشنه می‌شوند، نباید آب یخ و سرد بنوشند (رعایت بالقوه و بالفعل).
- افرادی كه مزاج‌های گرم دارند، معمولاً‌معده‌ها و هضم قوی هم دارند، به طوری كه میتوانند غذاهای سنگین‌تر را راحت‌تر هضم كنند، اما افراد سرد مزاج مخصوصاً وقتی كه سردی معده هم داشته باشند، قوه هاضمه و جاذبه آنها ضعیف است و در نتیجه باید حجم غذای كمتر و متناسب با مزاجشان بخورند و پرخوری برای این افراد بدتر است.
- در كل استعداد چاقی در مزاج‌های تر(چه گرم و چه سرد) زیاد است، لذا پرخوری برای این افراد مضرتر است؛ گرچه پرخوری برای هیچ فردی توصیه نمی‌شود.
- گاهی اوقات مزاج افراد گرم است، ولی معده آنها سرد و رطوبتی شده و این افراد نباید در مصرف مواد سرد و خنكی‌جات زیاده‌روی كنند.
سردی در اثر رژیم
در رژیم های كاهش وزن امروزی توصیه به مصرف سالاد معمولا وجود دارد. در طب سنتی نیز به استفاده از سبزیجات تازه و كاهو توصیه می شود ولی نه برای همه با هر مزاج. اكثر سالاد های امروزی معمولا دارای مزاج سرد و تر می باشند، مخصوصا سالاد های كاهو و خیار و گوجه به همراه آبغوره و آبلیمو كه بیشتر مرسوم هستند.
نكته ای كه باید به آن توجه داشت انواع چاقی از دیدگاه طب سنتی است كه دو دسته هستند: چاقی مربوط به انسان های با مزاج سرد و تر و چاقی در افراد گرم و تر. در انسان های گرم مزاج مصرف سالاد منجر به تعدیل مزاج و کمک به كاهش وزن می شود و بجز در صورت زیاده روی، عارضه خاصی ندارد و حرارت عمومی بدن را نیز تعدیل می بخشد.
اما مزاج های سرد و تر كه دچار پف آلودگی هستند از مصرف سالاد متضرر شده، چون دچار افزایش رطوبت و سردی بدن شده و مشكلات جدیدی پیدا می کنند.
در این مواقع لازم است رژیم قطع شده و گرمی جاتی كه در حجم كم انرژی نسبتا زیادی آزاد می كنند مصرف شوند نظیر پودر زیره سیاه یا سبز، نعناع خشك، آویشن، چای دارچین، زعفران، زنجبیل و در مقوله غذاها از تنقلاتی نظیر مغز پسته و بادام، مویز و یا گوشت قرمز لطیف بصورت كباب شده مثل دل مرغ محلی و یا چنجه و یا بال مرغ خانگی كه باعث افزایش متابولیسم بدنی در افراد با مزاج سرد و افزایش انرژی و رفع رطوبات زاید و در نهایت لاغر شدن آنها می شود.
عالی بود مثل همیشه مخصوصا قسمت تغذیه هر کدام از اعضای بدن عالی و منحصر به فرد بود زنده باد دکتر سید مهدی میر غضنفری صاحب سبک خاص یا علی